Sársenbaı Eńsegenov: Beıbit jınalystar týraly zań – ýaqyt talabyna saı batyl qadam
Al, reformany, onyń ishinde ekonomıkany reformalaýdy eldiń qoǵamdyq-saıası ómirin jańǵyrtý arqyly ǵana icke asyrýǵa bolatynyna toqtaldy.
Memlekettiń qoǵamdyq-saıası ómirinde azamattardyń óz oılary men ustanymdaryn jeke nemese toptasyp bildirýi erekshe oryn alady. Ol negizinen beıbit jınalystar arqyly júzege asyrylady.
Bul álemde keńinen taralǵan jáne adam quqyqtary men bostandyqtaryna baılanysty halyqaralyq qujattarda sheshimin tapqan.
Qazaqstanda beıbit jınalystardy uıymdastyrý jáne ótkizýge azamattyq qoǵam ınstıtýttary belsene aralasýda. Ol jyldan jylǵa san jáne sapalyq turǵydan ósip, kúsh alyp mańyzdy mánge ıe bolyp keledi.
Bizdiń elimizde «Qazaqstan Respýblıkasynda beıbit jınalystar, mıtıngiler, sherýler, pıketter jáne demonstratsııalar uıymdastyrý men ótkizý tártibi týraly» zań boldy. Ol memlekettiń táýelsizdik alǵan alǵashqy jyldarynda 1995 jyly 17 naýryzda memlekettiń qalyptasý kezeńinde qabyldanǵan bolatyn. Onyń qurylymdyq jáne mazmundyq sıpattaǵy kemshilikterimen birge, ol qoǵamnyń búgingi damý deńgeıine, onyń suranystaryna tolyq sáıkes kelmeıtin edi.
Bunyń ózi azamattar men azamattyq qoǵam ınstıtýttary tarapynan narazylyq pen qoǵamda túsinispeýshiliktiń týýyna sebep bolyp, halyqaralyq uıymdar tarapynan da synǵa alyndy.
Osyǵan baılanysty Prezıdent Joldaýynda, mıtıngiler týraly zańnamany jetildirý týraly tapsyrma berildi. Onda «Eger beıbit aktsııalar Zańnyń sheńberinen shyqpaıtyn jáne azamattarymyzdyń tynyshtyǵyn buzbaıtyn bolsa, buǵan túsinistikpen qarap, jıyndardy ótkizý úshin arnaıy oryn bólý qajet. Mundaı oryndar qalanyń shetinde bolmaýy tıic» - dep atap kórsetildi.
Jańadan qabyldanǵan «Qazaqstan Respýblıkasynda beıbit jınalystardy uıymdastyrý jáne ótkizý tártibi týraly» zańy Prezıdent joldaýyn icke asyrýǵa jáne joǵaryda atalǵan olqylyqtardy túzeýge baǵyttalǵan. Zańnyń qoldanysta bolǵan burynǵy zańmen salystyrǵanda tujyrymdamalyq turǵydan da, osy saladaǵy týyndaıtyn qatynastardy retteýdiń quqyqtyq tetigi jóninen de kóp aıyrmashylyǵy bar.
Úsh taraýdan jáne 21 baptan turatyn zań Qazaqstan Respýblıkasy azamattarynyń beıbit jáne qarýsyz jınalyp beıbit jınalystar ótkizý quqyǵyn icke asyrýǵa baǵyttalǵan qoǵamdyq qatynastardy retteıdi.
Qazaqstan Respýblıkasy Konstıtýtsııasynyń 32-babyna sáıkes beıbit ári qarýsyz jınalýǵa, jınalystar, mıtıngiler men demonstratsııalar, sherýler ótkizýge jáne tosqaýyldarǵa (pıket) turýǵa Qazaqstan azamattary ǵana quqyly.
Bul máselede Konstıtýtsııanyń eń joǵary zańdy kúshi baryn jáne Respýblıkanyń búkil aýmaǵynda tikeleı qoldanylatynyn eskerý kerek.
Zańda paıdalanylatyn negizgi uǵymdarǵa túsinik berilgen. Olardyń ishinde, beıbit jınalystardyń barlyq bes túrine, «qatysýshy», «uıymdastyrýshy», «arnaıy oryn» uǵymdary bar.
Uǵymdar túsinigi – zańdy qoldaný kezinde birkelilikti qamtamasyz etýge múmkindik beretin mańyzdy norma.
Zań – beıbit jınalystar bostandyǵy quqyǵyn shekteý negizderin naqty aıqyndaǵan.
Ondaı negizder qataryna: memlekettik qaýipsizdik, qoǵamdyq tártip, densaýlyq saqtaý, basqa adamdardyń quqyqtary men bostandyqtaryn qorǵaý kiredi. Budan basqa jaǵdaılarda beıbit jınalystardy shekteýge jol berilmeıdi.
Atalǵan norma «Azamattyq jáne saıası quqyqtar týraly» Halyqaralyq Paktige (21 bap) saı keledi.
Beıbit jınalystardy uıymdastyrý jáne ótkizýdiń 6 qaǵıdaty belgilengen. Sonyń biri – beıbit jınalystar ótkizý paıdasyna prezýmptsııa. Bul qaǵıdat – beıbit jınalystardy uıymdastyrý jáne ótkizýge qatysty memleket tarapynan usynylyp otyrǵan tyń jáne halyqaralyq tájirıbege úndes bastama.
Taǵy bir erekshelik beıbit jınalystardy uıymdastyrý jáne ótkizý úshin arnaıy oryndardy anyqtaýǵa baılanysty. Bul jerde, respýblıkalyq mańyzy bar qalanyń, astananyń, aýdannyń (oblystyq mańyzy bar qalanyń) jergilikti ókildi organdary – máslıhattarǵa úlken jaýapkershilik júkteıdi.
Máslıhattarǵa:
1) beıbit jınalystardy uıymdastyrý jáne ótkizý úshin arnaıy oryndy;
2) arnaıy oryndardy paıdalaný tártibin;
3) arnaıy oryndardy shekti toltyrý normalaryn;
4) arnaıy oryndardy materıaldyq-tehnıkalyq jáne uıymdastyrýshylyq qamtamasyz etýge qoıylatyn talaptardy;
5) pıketteýdi ótkizýge tyıym salynǵan irgeles aýmaqtardyń shekarasyn aıqyndaý quqyǵy berilgen.
Beıbit jınalystardy uıymdastyrý jáne ótkizý burynǵy ruqsat etý túrinen aralas nusqaǵa aýystyryldy. ıAǵnı, pıket, jınalys, mıtıng nysanynda beıbit jınalystar ótkizý habarlamalyq tártipte iske asady.
Zańmen pıketteý erekshelikteri belgilengen. Pıket ótkizýge tyıym salynǵan jerler men aýmaqtarynyń túpkilikti tizimi anyqtalǵan. Osy jerlerden basqa jerlerde pıketke ruqsat etiledi. Beıbit jınalystyń osy túrin tańdaǵan azamat arnaıy oryndarda jergilikti ýaqyt boıynsha saǵat 9 ben 20 arasynda turýǵa quqyly. Al arnaıy oryndardan basqa jerlerde turatyn bolsa onyń ýaqyty kúnine eki saǵat bolyp belgilengen.
Jergilikti atqarýshy organdarynyń beıbit jınalystardy ótkizýden bas tartýyna sebep bolatyn negizder túpkilikti anyqtaldy. Beıbit jınalystar bostandyǵy quqyǵyn buzatyn sheshimder men áreketterge shaǵym jasaý, osy saladaǵy zańnamany buzǵany úshin jaýapkershilikke baılanysty normalar qarastyrylǵan.
Qazaqstan Respýblıkasy Parlamenti Senaty zańdy jetildirýge baǵyttalǵan birneshe ózgerister men tolyqtyrýlar engizdi. Olardyń bir toby beıbit jınalysty uıymdastyrýshynyń mindetteri men beıbit jınalystar ótkizý kezinde tyıym salý negizderin qamtıtyn, sonymen birge beıbit jınalysqa qatysýshynyń áreketine tyıym salý týraly tarmaqtarǵa qatysty boldy.
Zań jobasynda beıbit jınalysqa qatysýshylardan óz betin búrkemeýdi, onyń ishinde bet álpetin tanýǵa kedergi keltiretin kıim-keshekti jáne ózge de zattardy paıdalanbaýdy talap etý uıymdastyrýshyǵa mindet qylyp júktelgen. Sol sııaqty, beıbit jınalysty ótkizý kezinde uıymdastyrýshyǵa bet álpetin tanýǵa kedergi keltiretin kıim-keshekti jáne ózge de zattardy paıdalanýǵa tyıym salynǵan.
Bul normalar alynyp tastaldy. Sebebi, keı jagdaıda beıbit jınalysqa qatysýshylardyń densaýlyǵyn saqtaýǵa baılanysty jeke qorǵanysh quraldaryn paıdalaný kajettiligi týyndaýy múmkin. Bundaı jaǵdaı bolǵan kezde joǵarydaǵy normalar azamattardyń quqyǵyn shekteıdi. Sol sııaqty beıbit jınalysqa qatysýshynyń densaýlyǵyn saqtaýǵa baǵyttalǵan jeke qorǵanysh quraldaryn paıdalanýǵa múmkindik beretin tolyqtyrý engizildi.
Beıbit jınalystardy uıymdastyrý jáne ótkizý úshin arnaıy oryndardy belgileý jáne onyń sanyna qatysty suraqtar koterildi, ol qoǵamda da keńinen talqyǵa túsken bolatyn.
Ony eskere otyryp astananyń, respýblıkalyq mańyzy bar jáne oblys ortalyqtary bolyp esepteletin qalalar men olardyń quramyna kiretin aýdandarda arnaıy oryndar mindetti túrde ortalyqta ornalasýy jáne olardyń sany úsheýden kem bolmaýy tıis degen sheshim qabyldandy. Bul jınalystar, mıtıngiler, tosqaýyl qoıýǵa qatysýshylardyń «kóriný men estilý» jáne olardy ótkizý múmkindigin arttyrady.
Qatysýshy nemese qatysýshylar tarapynan zańnyń buzylýy joıylǵan jaǵdaıda beıbit jınalystardy jalǵastyrýǵa múmkindik beretin mańyzdy normamen tolyqtyryldy.
Zań azamattardyń óz oıyn bildirýge qatysty múmkindikterin keńeıtip otyr. Ol elimizdiń qoǵamdyq-saıası ómirindegi ýaqyt talabyn eskere otyryp demokratııalyq úderisti jalǵastyrýǵa baǵyttalǵan batyl qadam dep aıtýǵa bolady.
Sársenbaı EŃSEGENOV,
QR Parlamenti Senatynyń depýtaty
