Sapasy joǵary, baǵasy arzan: ShQO sharýagerleri soıa ósirip, shetelge esksporttamaq
Aımaq basshysy Danıal Ahmetov turǵyndar aldyndaǵy esep berý kezdesýinde soıa men júgerini Qytaıǵa eksporttaý kerektigin aıtqan edi.
– Óńirimizde agroónerkásiptik keshendi damytýdyń basty baǵyty – ósimdik sharýashylyǵy ónimderin eksportqa shyǵarý. Bul birinshi kezekte soıa men júgerige qatysty. 2024 jylǵa qaraı onyń egis alqaby 4,2 ese ósip, eksport kólemi 1,5 myńnan 15 myń tonnaǵa deıin, ıaǵnı 10 ese artady, – dedi oblys ákimi.
Búginde soıa óndirisi boıynsha kóshbasshy el – AQSh. Amerıka jyl saıyn 120 mıllıon tonnadan astam soıa óndiredi. Ekinshi orynda Brazılııa – 117 mln tonna, álemdik naryqtaǵy úzdik úshtikti Argentına túıindep tur, onda jylyna – 39 mln tonna alynady. Jer betinde soıany eń iri satyp alýshy el – Qytaı. Soıanyń Qytaıǵa ımporty 80 mln tonnadan asady. Endi aspanasty eli amerıkalyq soıaǵa tapsyrysty toqtatyp, basqa elderden, sonyń ishinde Qazaqstannan satyp alýǵa nıet bildirgende bizdiń sharýagerler úshin atalmysh daqyl ekonomıkalyq jaǵynan da tıimdi bolǵany ras.
– Egis aınalymy kezinde de bul - keremet daqyl. Qazirde soıanyń 1 tonnasy álemdik naryqta quramyndaǵy aqýyzǵa baılanysty 400-350 dollarǵa baǵalanýda. Salystyrar bolsaq, soıanyń quny bıdaıǵa qaraǵanda keminde 2 jarym esege qymbatyraq. Al qytaılyq tutynýshylar Soltústik Amerıkadan keletin soıa ónimderin ártaraptandyrý arqyly jaqyn ornalasqan memlekettermen kelisimge kelip ózderiniń azyq-túlik qaýipsizdigin qamtamasyz etýdi kózdep otyr, – deıdi «Tájirıbelik maıly daqyldar sharýashylyǵy» JShS dırektory Farıd Abıtaev.
Soıaǵa suranys artqan
Qazirde álemde soıaǵa degen suranys artqan. Soıany óńdeıtin kompanııalar sany ósýde, bıotehnologııa qarqyndy damýda. Keleshekte Shyǵys Qazaqstan burshaq tuqymdas daqyldardyń negizgi eksporttaýshylarynyń birine aınalýy múmkin. Birinshiden, buǵan kıeli Altaı óńirinde klımattyq jaǵdaılar qolaıly. Ósimdik ylǵaldyń qajetti mólsherin alady, al aspan bultsyz bolǵanda kún sáýlesi soıanyń jetilýine múmkindik beredi. Vegetatsııalyq kezeń 110-115 kúndi quraıdy.
Shyǵys Qazaqstan aýylsharýashylyq ǵylymı-zertteý ınstıtýty soıanyń jańa «Birlik» atty sortyn oılap tapqan. Jyldam ósetin ol aýa-raıyna da beıimdelip, ónimdiligi ár gektardan 30 tsentnerden asady. «Baıan» jáne «Shyǵys sulýy» atty taǵy eki jańa túri memlekettik sort synaý ınspektsııasynda synaqtan ótkizilýde. Olardyń ónimdiligi fermerlerdi ár gektarynan 40 tsentnerge deıin qýantpaq.
– Bul daqyldy 2 jyl boıy tájirıbelik jer ýchaskelerinen alyp kelemiz. Sondaı-aq biz vegetatsııalyq maýsymdy buzbaı, baǵdarlamada belgilengen ónim mólsherin saqtadyq. Osyny soıa óndirýdegi alǵashqy qadamdarymyz deýge bolady. Árıne, jańa daqyldyń qyr-syryn bilýge birshama ýaqyt ketetindigi túsinikti. Qoljetimdi baǵa men oǵan degen suranystyń joǵarylyǵy jergilikti sharýagerlerdi qyzyqtyrady degen senimdemin. Qazirdiń ózinde oblys ákimi bizdiń sharýashylyqqa kelip ketkennen keıin suranys artqan. Sondyqtan mindetimiz – aldaǵy jyldary óndiristi ulǵaıtý bolyp otyr, – deıdi ınstıtýt dırektory Aleksandr Tomashenko.
Eń mańyzdysy – sapa
Aıta ketý kerek, aımaqtyń selektsıonerleri soıa sorttarynyń ýltra erte jáne erte pisetin sorttaryn qurýda úlken jetistikterge jetti. Shyǵys Qazaqstanda maıly daqyldardy óndiretin sharýagerler respýblıka fermerlerine soıa sorttaryn berýge daıyn, olar elimizdiń soltústik aımaqtarynda da joǵary jáne turaqty ónim beredi. Ósý ýaqyty piskenge deıin 90 kúndi quraıdy. Mol ónim aýrýlarǵa tózimdi keledi. Munyń bári soıa tuqymyna degen suranysty arttyratyny sózsiz. Onyń ústine baǵasy sheteldegilerden 3-4 esege arzan. Endi tek aýyl turǵyndaryna tuqym alý úshin sýbsıdııa túrindegi memlekettik qoldaý kerek.
– Bizge tuqym alý úshin sýbsıdııa qajet. Bul Qazaqstandaǵy soıa naryǵyn damytýdyń eń ońtaıly joly bolar edi. Óz jerimizde sapasy joǵary soıa ósire alatynymyzǵa senimim kámil. Sharýagerlerdi tolǵandyratyny – óńdeý jumystarynyń qymbatqa túsetindigi. Daqyl alý úshin soıa tuqymyn seber aldynda bakterııalarmen qosymsha óńdeýden ótkizý kerek. Biz osynyń barlyǵyn ózimiz jasaı alamyz. Al eger memleket tarapynan qoldaý bolsa, tuqym satylymy odan da qarqyndy bolar edi, – deıdi Farıd Abıtaev.
Jyl saıyn álemde ósimdikten jasalǵan tamaq ónimderin tutynatyn adamdar sany artýda. Munda soıa jetekshi orynǵa ıe. Onyń quramyndaǵy ósimdik aqýyzy 40-41%-dy quraıdy, al sapasy jaǵynan bul taýyq jumyrtqasy, et jáne sút aqýyzyna para-par keledi. Mine álem halyqtarynyń jappaı soıaǵa qumartatynyna da osy birden bir sebep bolyp otyr. Budan bólek, soıada kezdesetin amın qyshqyldary dene jasýshalarynyń, dárýmenderdiń, mıkro jáne makroelementterdiń jańarýyna áser etedi. Eń mańyzdysy, sapa - qazaqstandyq soıa sheteldiki sııaqty genetıkalyq túrlendirilgen ónim emes. Al ekologııalyq taza tabıǵı soıanyń álemdik naryqta erekshe baǵalanatyny aıtpasa da túsinikti.
Sharýagerler úshin semınar ótkizilýde
ShQO Aýylsharýashylyǵy basqarmasy ósimdik sharýashylyǵy, eginshilik jáne memorandým bóliminiń basshysy Ádilet Tóleýtaevtyń aıtýynsha, 2016 jyly soıa ósirýge qatysty besjyldyq jospar ázirlengen. Sol jyly bul daqyl 4,3 myń gektarǵa egilipti.
– Oblystyń 9 aýdanynda egiletin soıanyń bıylǵy alqaby 6600 gektardy qurady. Onyń ishinde aldyńǵy qatardaǵy Úrjar aýdany – 1800, Glýbokoe aýdany – 1600, Borodýlıha aýdany – 875 gektar. Ónimge qatysty aıtar bolsaq, 2016 jyly 3,6 myń tonna, byltyr 6 myń tonna ónim jınalǵan. ıAǵnı ósim bar. Jalpy óńirimizde soıa ósirý jolǵa qoıylyp keledi. Qazirgi ýaqytta soıa daqyly jergilikti qus fabrıkalary men Almaty oblysyndaǵy zaýyttarǵa ótkizilýde. Budan bólek, eksport ta joq emes. 2018 jyly Ózbekstanǵa 1,5 myń tonna soıa jiberilgen. Endi Qytaıǵa eksporttaý úshin tıisti jumystar atqarylýda, – deıdi ol.
Bólim basshysynyń aıtýynsha, ótken jyly sharýagerler arasynda soıa men júgeri ósirý jóninen birqatar semınarlar uıymdastyrylǵan. Oǵan Reseıden jáne elimizdiń túkpir-túkpirinen aýyl sharýashylyǵy mamandary men ǵalymdar shaqyryldy.
