Sanany jańǵyrtýdyń ózegi nede

ASTANA. QazAqparat - Prezıdent Nursultan Nazarbaev rýhanı jańǵyrýǵa qatysty aýqymdy ári mańyzdy bastamasyn kótergeli beri bir aıdan astam ýaqyt ótti. Bul baǵytta memleket deńgeıinde birqatar sharalardyń qolǵa alyndy. Qoǵamdyq sanany jańǵyrtý máselelerimen aınalysatyn ulttyq komıssııa qurylyp, «Sakraldy Qazaqstan» ǵylymı-zertteý ortalyǵy ashyldy. Aldaǵy ýaqytta rýhanı jańǵyrýǵa arnalǵan veb-saıtty ashý josparlanyp otyr. Sóıtip, árbir memlekettik organnan bastap, azamattyq qoǵam ókilderi, zııaly qaýym men jastar osy bastamaǵa ún qosty, josparlaryn soǵan qaraı yńǵaılady. Degenmen, osy jumystyń ózegi nede? Jalpylama sharalardy neden bastaý qajet? QazAqparat tilshisi naqty ári urymtal usynystardy saralap shyqqan edi.

Búginde qoǵam sanasyn jańǵyrýǵa qatysty san alýan usynystar aıtylýda. Bireýler osy bastamany paıdalanyp, aýyldy damytýǵa den qoıý qajet dese, endi bireýler ákimderdiń «Týǵan jerdi» urandatyp, jergilikti kásipkerlerdi jumysqa jegetinine alańdaıdy. Jastardy kıeli jerlermen aralatyp, ishki týrızmdi damytý josparlary da bar. Búginde óńirler boıynsha kıeli jerlerdiń kartasy da daıyndalyp jatyr. Álbette, tarıhı sanany jańǵyrtý úshin bilim kerek. Onymen birge mádenıet te keledi. Al sonyń barlyǵy týǵan tilmen kelmese, sananyń jańǵyrýy ekitalaı. Osy oraıda professor Nazıgúl Tólenbergenovanyń kókeıinde júrgen ózekti bir máselesi eske túsedi. Dál osy másele búgingi jańǵyrýdyń negizgi ózegi desek, qatelespeımiz. Onyń aıtýynsha, jańǵyrýdyń túp tamyry - bala tárbıesi. «Til komıteti uıymdastyrǵan konferentsııada Qytaıdan kelgen bir professordyń sózi esimnen ketpeıdi. Ol aıtady, qazaq tilinde 42-aq árip bar, al Qytaıda udaıy qoldanylatyn ıeroglıfterdiń sany 100 myńnan asady. Qytaılyq otbasyda ana ǵana balasynyń bolashaǵyn oılaıdy eken. Balabaqshaǵa da, eshqaıda jibermeıdi. Kúnde balany sózge úıretedi. Bala bes jasqa kelgende 50 myń ıeroglıfti bilip shyǵady. Biz bolsaq, ádistemeni jóndeımiz, til úırenýdiń jańa júıesin oılap tabamyz. Alaıda óz tilimizde sóılemeımiz. Sondyqtan analar óz balalaryna tildi oqytýdy qolǵa alýy qajet», - dep atap ótedi deıdi ǵalym Tólenbergenova. Bul rette sarapshy ásirese aýyldaǵy otbasylardyń bala tárbıesine nazar aýdartady. Mysaly, kóbinese aýyldy jerlerde balanyń tárbıesi ájelerde. Nemere ata-ájesiniń ertegisin tyńdap ósedi. Qarııalar Alpamys men Qobylandy jyrlaryn, Qorqyttyń ańyzdaryn jatqa aıtyp beredi. «Menińshe, rýxanı jańǵyrýdy sodan bastaý qajet. Rýxanı jańǵyrýǵa analar atsalysýy qajet. «El bolamyn deseń, besigińdi túze» deıdi dana xalqymyz. Al sol besikti kim terbetedi? Árıne, ol - ana. Sondyqtan búginde qoǵamdyq sanany jańǵyrtamyz desek, analardyń rólin kúsheıtý kerek. Olar besik jyryn aıtsyn, ertegi aıtsyn, sonda ǵana besigimiz túzeledi», - deıdi sarapshy.

Aıta keterligi, dál osy til máselesin qoǵam qaıratkeri Aldan Smaıyl da qozǵaǵan. Jazýshynyń aıtýynsha, til máselesin úıde de, túzde de umytpaý qajet. «90-jyldary Aqmoladaǵy jigitter tilimizdi qorǵaıyq dep, osynda «Qazaq tili» qoǵamyn qurǵanbyz. Ol respýblıkada eń birinshi qazaq tili qoǵamy boldy. Almatydaǵy qoǵam bizden úsh aı keıin quryldy. Sol kezde qolymyzǵa qaǵaz-dápter alyp, Qudaıdyń qutty kúni jumystan keıin úılerdiń esigin qaǵatynbyz. Bir esikti ashasyń, orys ashady. «Izvınıte, pojalýısta, Mýrat na kakom etaje?» dep ótirik suraısyń, «Nıkakogo Mýrata ne znaıý!» dep esikti gúrs etkizedi. Sodan kelesi esikten bir qazaq shyǵady. «Qazaq synyptaryn ashaıyn dep edik, balabaqsha ashaıyn dep edik. Soǵan toptarǵa bala jınap júrmiz. Balańdy beresiń be?» deseń, «Ne sandalyp júrsiń!» dep ol esikti gúrs etkizedi. Úshinshi bir esikte «Oılanaıyq!» deıdi. Tórtinshi esikke barǵanda kelisedi. Mine, osylaı-osylaı biz jaz boıy, kúz boıy balalardy jınap, sol jyly qazaq balabaqshasyn ashtyq. Bári sodan bastaldy», - deıdi Aldan Smaıyl. Onyń asózine qaraǵanda, bir jyldyń ishinde 10-15 mektepte qazaq synyptary ashylǵan. Bara-bara qazaq synyptary emes ektepteri quryla bastady. Úsh-tórt jyldyń ishinde oblys boıynsha ondaı mektepterdiń sany 92-ge jetken edi.

«Astanadaǵy Qalıbek Qýanyshbaev atyndaǵy teatr da «Qazaq tili» qoǵamynyń bastamasymen ashyldy. «Jańǵyrý» degen osy ma? Osy!  Jańǵyrý úshin osylaı jumys isteý kerek. Aǵaıyn, meniń buny aıtyp otyrǵanym, jańǵyrǵylaryń kelse, óskilerińiz kelse, sózdi qoıyp, osylaı jumys isteý kerek. Jasyń jetpiste me, birde me, eldiń arasyna shyq ta, álgindeı jumys iste», - dep atap kórsetti Aldan Smaıyl.

Al alashtanýshy ǵalym Dıhan Qamzabekulynyń oıynsha, búgingi rýhanı jańǵyrý sharalaryn iske asyrǵanda «velosıped oılap tabýdyń qajeti joq». Sebebi onyń bárin Alash zııalylary jazyp ketken. «Alash zııalylary sol dáýirdiń ózinde bıliktiń de, zań shyǵarýshy salanyń da, rýhanııat pen bilim salasynyń da negizderin qalyptastyrdy. Meniń esime 1924 jylǵy tuńǵysh Bilimpazdar seziniń qaýlysy túsip otyr. Qazir biz aıtyp jatqan máselelerdiń bári qaraldy. Týra sol jyly latyn álipbıi de qaraldy. Ol kezde jıynǵa kóp azamattar qatyspaıdy. Sonyń ózinde aqyl-oıdyń birizdiligi men mádenı mura máselesi qaraldy. Búgingi jazý da bar. Jasyratyny joq, qazir zańnyń ózi aldymen oryssha, odan keıin qazaqsha daıarlanady. Basqa dúnıeler de bar. Osynyń barlyǵy sol kezde aıtyldy. Sonymen birge qazirgi jańǵyrýdyń kúretamyry - oqýlyq jazý, klassıkalyq oqýlyqtardy aýdarý máselesi bar. Bul da - Alash zııalylarynyń júrip ótken joly. Olar da múmkindiginshe aýdaratyn nárseni aýdaraıyq, áıtpese, ózimiz jazaıyq dep aıtqan»,  - deıdi professor.

Aıta keterligi, Alash zııalylarynyń el men jer tarıhyna qatysty bastamalary búgingi «Týǵan jer» baǵdarlamasymen úndesip otyr. Óıtkeni, rasynda baspasóz isine aralasqanda Alash qaıratkerleri de osy máseleni kóldeneń qoıǵan bolatyn. «Birinshi, aýylyńnyń tarıhyn jaz, bolystyqtyń tarıhyn jaz, ýezdiń tarıhyn jaz, gýbernııanyń tarıhyn jaz, sodan eldiń tarıhy shyǵady», - dedi olar.

Túıindeı aıtsaq, bizge de ótken ǵasyr basynda Alash arystary arqalaǵan júkti kóterýge týra kelip otyr.