San men sapa: Qazaqstan demografııasy qandaı kúıde
ASTANA. KAZINFORM — Qazaqstan halqynyń sanynda ósim bar, biraq týý kórsetkishi nege báseńdep barady? Demografııadan týyndaıtyn táýekelderge memleket daıyn ba? Búgingi materıalda osy saýaldarǵa jaýap izdeımiz.
Pandemııa jáne kóshi-qon
Qazaqstan halqynyń sany 1992 jylmen salystyrǵanda 23% kóbeıip, 20,4 mıllıon adamǵa jetti. Onyń ishinde jastardyń úlesi áli de joǵary.
Qazaqstan strategııalyq zertteýler ınstıtýty (QSZI) men Birikken Ulttar Uıymy Halyq qorynyń sońǵy esebinde halyqtyń shamamen úshten biri — 15 jasqa deıingi balalar, 22,6%-y — 10-24 jas aralyǵyndaǵy jastar ekeni aıtylǵan.
Ulttyq statıstıka bıýrosynyń dereginshe, 2024 jyldyń basynda halyqtyń ortasha jasy 32,3 jas boldy. Bes jyl buryn bul kórsetkish 31,9 jas bolatyn. Álemdik aýqymda Qazaqstan halqy «jas» sanalǵanymen, Ortalyq Azııadaǵy keıbir elderden sál joǵary.
Sońǵy bes jylda týý kórsetkishiniń turaqty tómendeýi baıqalyp otyr. 2021 jyly elde shamamen 447 myń náreste dúnıege kelse, 2022 jyly — 404 myń, 2023 jyly — 388 myń, al 2024 jyly shamamen 366 myń náreste tirkelgen.
Halyqtyń myń adamǵa shaqqandaǵy týý sany 2025 jyldyń alǵashqy toqsanynda 15 boldy. Al 2024 jyldyń birinshi toqsanynda bul kórsetkish 18 edi. Týý koeffıtsıenti 2020 jyly — 23, 2021 jyly — 24 bolǵan.
Strategııalyq josparlaý jáne reformalar agenttigi janyndaǵy Demografııalyq protsesterdi taldaý jáne boljaý ortalyǵynyń basshysy Aıaýlym Saǵynbaeva týý kórsetkishi 5-10 jyl kóleminde tómendese ǵana alańdaýǵa bolatynyn aıtady.
Sarapshy 2019 jylǵy pandemııa týý, ólim-jitim jáne kóshi-qon kórsetkishterin ýaqytsha burmalaǵanyn eske saldy. 2024 jyly ár áıelge 2,8 baladan kelgen. Bul pandemııa kezindegi «beıbı-bým» bir rettik qubylys ekenin kórsetedi.
— Keıingi 10 jylda halyq sanynyń jyldyq ósimi shamamen 1,3% kóleminde tirkelip keledi. ıAǵnı, pandemııaǵa deıingi qalypty kórsetkishterge qaıta oralyp otyrmyz, — deıdi ǵalym.
Ońtústik kóbeıýge, soltústik qartaıýǵa beıim
Halyq sany ońtústik pen batys óńirlerde artyp, soltústik pen shyǵys aımaqtarda azaıyp jatyr. 2025 jyldyń alǵashqy toqsanynda eń joǵary týý koeffıtsıenti Mańǵystaý men Túrkistan oblystarynda, Shymkent qalasynda tirkelse, eń tómengi kórsetkish Soltústik Qazaqstan, Qostanaı jáne Shyǵys Qazaqstan oblystarynda baıqaldy.
— Ońtústik óńirlerde halyq sany kóp jáne jastary basym. Sondyqtan olardyń týý áleýeti joǵary. Al soltústikte halyq az, egde jastaǵylardyń úlesi basym. Sondyqtan tabıǵı ósim múmkindigi tómen, — deıdi BUU Halyq qorynyń halyq jáne gender máseleleri jónindegi baǵdarlamalyq sarapshysy Ǵazıza Moldaqulova.
Soltústik pen shyǵystaǵy halyq sanynyń azaıýyna kóshi-qon da yqpal etip otyr. Basqasha aıtsaq, kóship kelýshiden kóship ketýshi kóp.
— Mundaı úrdis sońǵy bes jylda turaqty baıqalyp keledi. negizgi tartylys ortalyǵy — Astana men Almaty, — deıdi Aıaýlym Saǵynbaeva.
Ońtústikten kóship ketýshiler de kóp bolǵanymen ornyn jańa týǵan náresteler toltyryp jatyr.
— Memlekettiń kóshi-qondy retteý sharalary soltústik pen shyǵystaǵy teris saldoǵa oń yqpal ete almaı jatyr. Sondyqtan bul óńirlerdiń demografııasyn uzaq merzimdi perspektıvada eń aldymen týýǵa yntalandyrý turǵysynan qarastyrý qajet, — deıdi demograf.
Ońtústikten aǵylǵan jas otbasylar iri qalalarda kópbalaly jas oshaqtardy kóbeıtip jatyr.
— Qazir qaladaǵy týý kórsetkishi ósip keledi. Bul aýyldan kelgen jastar qalaǵa óz dástúrin ákeldi degen sóz, — deıdi Ǵazıza Moldaqulova.
Ósim bar, tek qarqyn báseń
Strategııalyq josparlaý jáne reformalar agenttiginiń boljamynda Qazaqstandaǵy jastar sany 2035 jylǵa deıin ósim kórsete beretini aıtylǵan. Biraq bir otbasyndaǵy bala sany azaıa túspek. Balaly bolý men otbasyn qurýǵa asyqpaý beleń ala túsedi.
— 2009-2021 jyldary neke sany kóbeıgenimen, otbasynyń ortasha mólsheri 3,9 adamnan 3,2 adamǵa deıin qysqarǵan. Bul ata-áje ınstıtýtynyń kelmeske ketip bara jatqanymen baılanysty, — deıdi Aıaýlym Saǵynbaeva.
Ásirese 20-24 jas arasynda ata-ana bolatyn jastar sany azaıa túsken. 2020 jyly osy jastaǵy myń adamǵa 170 náresteden kelse, 2024 jyly 134-ke deıin túsken.
— Qazaqstanda analyq jas «úlkeıip» keledi. Alǵashqy nekege turý jasy da erler men áıelderde qatar ósip keledi. Sondyqtan birinshi bala burynǵyǵa qaraǵanda áldeqaıda kesh týady. Qazir bala týýdyń eń belsendi kezeńi — 25-35 jas, — deıdi sarapshy.
Sarapshylardyń aıtýynsha, eldegi ólim-jitim myń adamǵa shaqqanda shamamen jeti jaǵdaıǵa deıin azaıǵan.
— Eldegi 65 jastan asqan adamdardyń úlesi 7%-ǵa jetse, ulttyń «qartaıý belesi» kórine bastady dep esepteledi. Qazaqstanda 2024-2025 jyldary bul kórsetkish 9%-ǵa jetti. Egde jastaǵylardyń úlesi densaýlyq saqtaý men áleýmettik qoldaýdyń jaqsarýynan da artyp otyr, — deıdi Ǵazıza Moldaqulova.
Jastar nege úı bolýǵa asyqpaıdy?
Basty sebepterdiń biri — qazirgi tirshilik qarqyny. Jastar bilim alyp, kásibı turǵydan qalyptasýǵa jáne qarjylyq turǵydan derbestikke basymdyq beredi.
— Bizdiń ortalyqtyń zertteýleri boıynsha, 25 jasqa deıingi jastar aldymen kásibı turǵydan ósip, qarjylyq turǵydan turaqty azamat bolýǵa qushtar. Bul — otbasy qundylyǵynan bas tartý emes, jańa ómir salty men áleýmettik-ekonomıkalyq ahýaldyń áseri, — deıdi Qoǵamdyq damý ınstıtýty Otbasy jáne gender saıasaty ortalyǵynyń sarapshy menedjeri Arna Dúısenova.
Sondaı-aq, ol sońǵy halyq sanaǵy qazaqstandyqtardyń otbasy josparlaýda sanaly bola bastaǵanyn kórsetkenin aıtady. Memlekettiń bala kútimine arnalǵan tólemderin bir jyldan 1,5 jylǵa deıin uzartýy da osy tendentsııaǵa serpin qosqan.
Buryn kópbalaly bolý tabıǵı dúnıe sanalsa, qazir bul úrdis báseńdep jatyr. Qazirgi otbasylyq qundylyqtar ózara qoldaý, ózara qamqorlyq degen uǵymdarmen sıpattalyp júr.
— Byltyrǵy saýalnamaǵa qatysqan otbasylardyń 51%-y bala sanyn kóbeıtýge muqtaj emes ekenin aıtqan. Sebebi bala tárbıeleý úlken emotsııalyq jáne qarjylyq resýrsty talap etedi. Áıelder ózderin damytýǵa, qolda bar balasyna barynsha jaqsy jaǵdaı jasaýǵa jáne kásibı mansaptan qol úzbeýge tyrysady, — deıdi Arna Dúısenova.
Memleket ne isteý kerek?
— Halyq sany ózgergen saıyn memleket demografııalyq turaqtylyq saıasatyn damytýy qajet. Bul — ınstıtýttardyń demografııalyq syn-qaterlerge der kezinde jaýap bere alý qabileti, — deıdi Ǵazıza Moldaqulova.
BUU keńesinde aıtylǵandaı, Qazaqstan jastarǵa durys ınvestıtsııa salý arqyly «demografııalyq múmkindikter terezesin» tıimdi paıdalana alady. Halyqtyń 35%-yn 24 jasqa deıingiler qurap otyr. Kóp keshikpeı olar eńbek naryǵyna jappaı kiredi.
Memleket osy kezeńde jastar arasyndaǵy jumyssyzdyqty azaıtyp, NEET úlesin tómendetip, beıresmı jumyspen qamtylǵandardy resmı sektorǵa shyǵarý kerek. Qoljetimdi baspana, sapaly qyzmetter, turaqty tabys jáne jańa ekonomıkalyq múmkindikter jastardyń urpaq órbitýge degen kózqarasyn dástúrli ustanymnan alshaqtatpaýǵa septigin tıgizedi.
Ǵazıza Moldakulovanyń aıtýynsha, týý kórsetkishiniń ósýine áleýmettik qoldaý sharalary aıtarlyqtaı áser etedi. Týý deńgeıi júktilik demalysy, dekrettik tólemder, bosanǵannan keıingi járdemaqy, balabaqsha ınfraqurylymy, otbasyǵa qolaıly saıasat, ıkemdi jumys kestesi sııaqty memlekettiń qoldaý sharalaryna baılanysty.
— Balabaqshalar — týýǵa yqpal etetin negizgi tetikterdiń biri. Memleket tegin balabaqsha usyný kerek. Jeke balabaqshalardyń qymbattyǵy otbasy shyǵynyn arttyryp, ata-analardy qosymsha jumys isteýge májbúrleıdi, — deıdi sarapshy.
Densaýlyq saqtaý júıesiniń jaqsarýy halyqtyń qartaıýyna ákeledi jáne bul tabıǵı protsess.
— Álemde «qartaıý týǵannan bastalady» degen tujyrym bar. Balanyń densaýlyǵyna, bilimine, damýyna ınvestıtsııa salý arqyly erteń kómekke muqtaj qarttardyń kóbeıýinen saqtanýǵa bolady, — deıdi Ǵazıza Moldaqulova.
Eske sala keteıik, bıylǵy Joldaýynda Memleket basshysy elimizde demografııalyq úderisterdi taldaý jáne boljaý ortalyǵyn qurý keregin atap ótken edi.