«Samarqannyń kók tasy» degen qandaı tas

ASTANA. KAZINFORM — Áz-Naýryzdyń bir ataýy — «Ulystyń uly kúni» bolsa, bir sıpaty — «Samarqannyń kók tasy erıtin kún». Dástúrli meıramdy ulyqtaǵanda osy sózdi jıi aıtamyz, biraq onyń qaıdan shyqqanyn baıyptaı bermeımiz.

Tek búgingi qoldanystaǵy «Jer ananyń býsanyp, tabıǵattyń jańaratyn kezi» degen maǵynasynda qoldanamyz. Shyndap kelgende, bul sózdiń túp-tórkinine qatysty ǵalymdardyń naqty bir toqtamy da joq, biraq birinen biri asyp túsetin qyzyqty nusqalar bar.

Áýeli jurttyń bári bolmasa da kóbine tanys tápsirden bastaıyq. Ol Samarqandaǵy Ulyqbektiń observatorııasymen baılanysty. Ańyzǵa sensek, munda jyldyń kóktemgi (22 naýryz) jáne kúzgi (22 qyrkúıek) teńelýi kezinde, qysqy (22 jeltoqsan) eń uzaq tún jáne jazǵy (22 shilde) eń uzaq kún kezinde Kún nury túsetin tórt tas bolypty. Ár tastyń túsi ártúrli bolǵan, sonyń ishinde 22 naýryz kúni sáýle túsetin tastyń túsi kók bolǵan kórinedi. Sol sebepti bul kún «Samarqannyń kók tasy jibıtin (erıtin)» kún dep atalǵan-mys.

Kóne órkenıetterde ásirese egin sharýashylyǵy úshin jyl mezgilin dál anyqtaý jáne sol jylǵy aýa raıyna boljam jasaý asa mańyzdy bolǵan. Máselen, qýańshylyq bolatyn jyldy aldyn ala bilip, sol jyly egindi ylǵal keppeı turǵan erte kóktemde salmasa, keıin salǵan tuqym kóktemeı qalady. Sondyqtan mundaı órkenıetterdegi ámirler saraıynda juldyzshy ustap, keler jylǵa boljam jasatyp, sol jyldyń naqty merzimderin anyqtatyp otyrǵan. Sońǵy zertteýler áıgili Stoýnhendjde bir kezderi ári aılardyń dál bastalýyn, ári ýaqytta kórsetetin Kúnsaǵat bolǵanyn kórsetip bergenin qaperge alsaq, bul nusqa áldeqaıda aqylǵa qonymdy kórinedi.

Ekinshi bir mán beretin mynandaı tus bar. Ulyqbektiń shyn aty — Muhammed Taraǵaı. Temir áýletinde 1394 jyly 22 naýryz kúni dúnıege kelgen. Ákesi ataqty Aqsaq Temirdiń kenje uly ári mırasqory — Shahrýh. Túrki dúnıesinde «qarakók tuqym» degen uǵym bar. Ol jeti atasynan beri taqtan túspegen, arǵy ata-babalary el bılegen adamdarǵa qatysty aıtylady. Ulyqbek ózi de ákesinen keıin ámir bolyp, Horasandy bılegen. Ózi saldyrǵan observatorııadaǵy óziniń týǵan kúnine dóp keletin kóktemgi kún teńelýinde Kún nury túsetin tastyń kók tústi bolýynan «Táńir tekti tuqymbyz» degen astar jatqandaı da kórinedi. Sebebi túrkilerde «kók» sózi «jaratýshy», «táńir» degen de uǵym bergen.

Osy tusta «kók» sózi tústi bildire me, álde «Táńiri» degen maǵynada qoldanylǵan ba degen suraq týatyny ras. Buǵan jaýapty «Til arheologııasy» dep atalatyn sóz etımologııasyn zertteýshi Ábilhan Ábilasan beredi: «Samarqannyń kók tasy» degendegi «kók» sózi «táńiri» uǵymyna sáıkes, sondyqtan «Samarqandaǵy táńirlik tas» maǵynasyn bildiredi». Budan soń tirkestiń ekinshi bir maǵynasy ashyla túsedi.

Qazaq ǵalymdarynyń ishinde Muhtar Aryn «Samarqanda áıgili Aqsaq Temirdiń taǵy bar, bul kúni qaharly hannyń qahary jibıdi, eger bireý ólim jazasyna kesilse, soǵan ólim buıyrtpaı aman alyp qalatyn, raıynan qaıtaratyn kún bul» dep jazǵan. «Kók tas» dep otyrǵanymyz «Táńir tas» bolyp, «Táńir tas» degenimiz «Temirdiń taǵy» bolyp, «Temirdiń taǵynyń jibýi» Temirdiń óziniń meıiri túsetin kún degen maǵyna berse, bul tirkestiń túpki aıtpaǵy «Haharly hannyń ózi raıynan qaıtyp, jumsaratyn kún. Onyń qasynda ókpe-renishin keshirmeıtin sen kimsiń?!» bolyp shyǵa keletindeı. Ortalyq Azııadaǵy túrki tekti halyqtardyń ishinde 22 naýryz kúni aǵaıyn-týys tós qaǵystyryp amandasyp, eski ókpe-renishterin umytysatyn dástúr áli kúnge saqtalǵan. Sondyqtan bul nusqa da belgili bir deńgeıde shyndyqtan alys emes.

Úshinshi nusqa bir qaraǵanda álsizdeý kórinedi. Biraq onyń da «ómir súrýge» haqysy bar.

Hımııalyq elementterdiń ishindegi «lazýrıttiń» qazaqshasy «kók tas» dep kórsetiledi. Lazýrıt — sılıkattar klasynyń karkasty tıpine jatatyn mıneral. Túsi — qoıý kókten kúlginge deıin, jyltyrlyǵy — shynydaı, qatty, qyshqyl ıntrýzııalardyń japsarynda metamorftalǵan áktastarda kezdesedi. Áshekeı tas retinde qoldanylady.

Lazýrıt tas shyǵaratyn oryndar dúnıe júzinde saýsaqpen sanarlyq bolyp keledi: Ońtústik Amerıkada, Reseıdiń Baıkal kóli jaǵalaýynda, Sibirdiń Slıýdıanna ózeni men Aýǵanstannyń Badahshan dep atalatyn taýly ólkelerinde kezdesedi. Shyǵys elderinde aıyrbas zattardyń ornyna júretin asyl tastar esebinde qoldanǵan. Ámirlerdiń buıryǵy boıynsha shetelge osy asyl tasty alyp shyǵýǵa, satýǵa qatań tyıym salynǵan.

Ejelgi Shýmer mádenıetinde aqsúıekterdi jerleýde osy lazýrıt qoldanylǵany týraly derekter kezdesedi. Ony belgili orys ǵalymy Máskeý memlekettik ýnıversıtetiniń professory V. V. Emelıanovtyń: «І Ýra áýletiniń dáýirine jatatyn eki qabir belgili: olardyń birinde áskerı qolbasshy Meskalamdýg, al ekinshisinde Pýabı esimdi aqsúıek áıel jerlengen. Pýabı jerasty kúmbezdi qabirinde aǵash tósekte shalqalaı jatyr. Ol kógildir lazýrıt monshaqtarmen bezendirilgen shapan jáne altyn japyraqtar men gúldestelerden jasalǵan saltanatty bas kıim kıgen. Sonymen qatar, bul jerden erekshe sheberlikpen jasalǵan arfalar tabylǵan, olardyń rezonatorlaryna lazýrıt saqaldy altyn ne kúmisten jasalǵan buqanyń bastary taǵylǵan» degen jazbasynan ańǵaramyz.

Tanymal ǵalym Ábilhan Ábilasan da óz zertteýlerinde: «Bizdiń zamanymyzǵa deıingi úshinshi myńjyldyqtaǵy qyshqa jazylǵan syna jazýly «Enmerker jáne Arattyń uly abyzy» deıtin poemada «lazýrıt» týraly aıtylypty. Shýmerlik Ýrýk qalasynyń ámirshisi Enmeker Aratta bir taýly ólkedegi eldiń bıleýshisine altyn, kúmis, qurylys materıaldary men «lazýrıt» jiberýin talap etip, jaýshy attandyrǵan kórinedi. Poemada «lazýrıt kesekteri», «jartastardan alynǵan lazýrıt» degen sózder bar eken. Zertteýshiler jaýshy jónelgen baǵytty nysanaǵa ala otyryp «Aratty» búgingi Badahshan bolýy múmkin dep otyr» dep jazady. Osydan-aq bir kezderi lazýrıt «asyl tastar» qataryna jatqyzylǵanyna, qundy zat sanalǵanyna kóz jetkizemiz.

Fılologııa ǵylymdarynyń kandıdaty Nurdáýlet Aldashev: Ǵalymdardyń paıymdaýynsha, «Samarqan» jáne onyń ejelgi aty «Marakanda» degen ataýlar osy qasterli tas (lazýrıt — red.) ataýyna baılanysty shyqqan. Olaı bolsa, Samarqannyń kók tasy degendi biz Samarqan qalasynyń ataýymen baılanystyra qaraǵan jón dep esepteımiz. Parsy tilinde «kan» qazirgi «ken» degendi bildiretindigi «Parsysha-oryssha sózdikte» (M, 1959) taldanyp jazylady. Sonda Samarqanyńyz «samargda» (asyl tas) kenine sáıkes keledi» degen pikir aıtady. Osy derekterdi qoryta kelgende bir kezderi «Samarqanda lazýrıt óndiretin ken oryndary bolǵan, al kóktemde sol kenderdegi jumys jandanatyn», ıaǵnı «Samarqannyń kók tasy jibıtin» degen túıin shyǵady.

Bul nusqany basshylyqqa alar bolsaq, «jibıtin», «erıtin» sózderi aldyńǵy nusqadaǵydaı keshirý, meıirim tanytýdy meńzeıtin aýyspaly maǵynada emes, týra maǵynasynda qoldanylǵan bolyp shyǵady. Sebebi ertede «kók tasty» alý úshin onyń rýdasyn otqa qyzdyryp, keıin ústine sýyq sý quıyp jiberetin bolǵan. Sol kezde ken tas byt-shyt bolyp jarylyp ketedi de, quramyndaǵy lazýrıtter bólek bólinip shyǵady. Osylaısha kók tas shyn máninde erip ketedi.

Keıde uǵymdar men tirkesterdiń shyǵý tórkinine qaraǵanda, sol sáttegi qoldanystaǵy maǵynasy áldeqaıda mazmundy bolyp keledi. Sonyń bir jarqyn mysaly — osy «Samarqannyń kók tasy erıtin kún» sózi. Onyń qaı kezde, qandaı jaǵdaıǵa baılanysty qalyptasqany asa bir mańyzdy da emes. Bastysy — osy sózdi estigende halyqtyń sanasyna áli kúnge deıin «bar aýyrtpalyq artta qaldy» degen sıgnal keletininde; «tastyń ózi jibip jatyr, seniń júregiń tastan da qatty ma edi?» dep keshirisetininde; osy sózden soń adamdardyń kóńili kóktemdeı jadyrap, arqasyn keńge salatynynda!

Aıta ketelik bıyl Qazaqstanda Naýryz merekesiniń toılanyp júrgenine 37 jyl bolady.