«Rýhanı jańǵyrýdyń» úsh jyly – Ádebıet álemi
Ulttyq ádebıetimiz de nazardan tys qalmaı, onyń ótkendi ólshep, búgingini baǵalaý, jas urpaqty tárbıeleýdegi róli árdaıym nazarǵa alynyp keledi. Máselen, Elbasy «Rýhanı jańǵyrý: bolashaqqa baǵdar» maqalasynda ulttyq ádebıettiń qoǵamdyq damýda qanshalyqty mańyzdy oryn alatynyna erekshe toqtalǵan edi, dep habarlaıdy strategy2050.kz.
Shyqqanyna úsh jyl tolǵan «Rýhanı jańǵyrýda» táýelsizdik ornaǵaly osy baǵytta qyrýar sharýanyń atqarylǵanyn aıta kelip, jastardyń patrıotızmi degenimiz onyń týyp-ósken jerine, oǵan degen sheksiz súıispenshilikten bastalatynyn aıtady. Ulttyń salt-dástúrleri, tili men mýzykasy, ádebıeti, salt-joralǵysy, qysqasha aıtqanda, ulttyq rýh búgingi azamattardyń, ásirese jastardyń boıynda saqtalý kerektigin erekshe atap kórsetedi. Osylaısha, biz ulttyq kodty, ulttyq biregeılikti saqtaýdyń qanshalyqty mańyzdy ekenin túsinemiz. Al, osy isti oryndaýda Elbasy shyǵarmashylyq zııaly qaýym, onyń ishinde Jazýshylar odaǵy men Ǵylym akademııasy, ýnıversıtetter men qoǵamdyq uıymdarǵa nazar aýdarady. Óıtkeni, Qazaqstannyń eski ǵana emes, jańarǵan zamanaýı mádenıetiniń ókilderi dúnıejúzilik alańǵa qalaı shyǵatyny, osy memleketti tanystyrýy da mańyzdy bolyp otyr.
Osy baǵdarlamalyq maqalada Qazaqstan Respýblıkasynyń óz táýelsizdigin jarııalaǵannan keıin, ótken tarıhy men mádenıetin zerdeleýde atqarǵan sharýasynyń ońy men solyna tıisti baǵa berilgendeı boldy. Elimizdiń mádenı murasyn, memlekettik tildegi gýmanıtarlyq bilim qoryn, tarıhı-mádenı jáne sáýlet eskertkishterin qalpyna keltirýdi, ulttyq ádebıet pen jazýdaǵy kópǵasyrlyq tájirıbeni biriktirip, ony zertteýdegi biryńǵaı júıe qalyptastyrý mindeti de qoıyldy. Al ádebıettiń jańa tarıhyn qurastyrý mindeti tek tarıhı faktorlardy eskerý ǵana emes, sonymen qosa álemdik ádebıettiń damý zańdylyqtary jáne ishki ulttyq kórkem oı men mádenıettiń damý betalysynan týyndaıdy.
Ádebıettiń álemdi tanýdaǵy, halyqtyń rýhanı sana-sezimin qalyptastyrýdaǵy orny úlken. 2015 jylǵy sáýirdegi Qazaqstan halqy Assambleıasynyń otyrysynda N.Nazarbaev qazaqstandyq ıntellıgentsııanyń aldyna jalpyhalyqtyq qundylyqtardy nasıhattaıtyn, óskeleń urpaqty Otany men ólkesin súıýge tárbıeleıtin týyndylardy shyǵarýǵa shaqyrdy.
Onyń aıtýy boıynsha kelbeti ózgergen zamanaýı memleketke jańa shyǵarmalar, jańa ıdealdar men qundylyqtar nasıhattalýy tıis. Halyq zııaly qaýym ókilderi, óner men mádenıettiń ókilderinen asqaq rýh, abyroı men namys, otansúıgishtik pen adamgershilik qasıetterin kórsetetin týyndylar kútetinin de basyp aıtqan edi.
Árıne, egemendiktiń alǵashqy jyldary eldiń saıası-ekonomıkalyq, áleýmettik jáne óndiristik jaǵdaıy ǵana emes, ádebıeti de toqyraýǵa ushyrady. Qoǵamdyq oıdy qozǵaıtyn shyǵarmashylyqty qoldaýǵa Úkimettiń shamasy jete bermeıtin edi. Degenmen, aqyndardyń shyǵarmashylyǵy toqtaǵan joq, táýelsizdik tańyna qol jetkizgen halyqtyń qaıǵysy men qýanyshy alǵashqy ýaqyttaǵy shyǵarmalarda aıqyn kórinis taýyp otyrdy. Otanshyldyq qundylyqtar nasıhattalyp, birtutas ult bolyp qalyptasý úshin kez-kelgen memlekette eń aldymen damyǵan ekonomıka, bilim men ǵylym, dástúrlerdiń saqtalýy men ulttyq mádenıettiń damýyna jaǵdaı jasalýy kerek. Osy oraıda, halyqtyń rýhanı ómirindegi ózekti suraqtardy kóteretin aqyn-jazýshylardyń shyǵarmalary ózekti bola túsedi. Qazaqstan Respýblıkasy óz egemendigin jarııalap, otyz jyldyq kezeńde etek-jeńin jınap, ásirese «Rýhanı jańǵyrý» aıasynda ulttyq rýhanııat pen óner, ádebıet pen mádenıet salasyn damytýda aıtarlyqtaı mańyzdy qadamdar jasady:
- osy baǵytqa jaýapty vedomstvolar men organdar, Jazýshylar Odaǵy aımaqtaǵy bólimderiniń jumysy jandandy;
- «Nurly kósh» baǵdarlamasynyń aıasynda Qytaı, Mońǵolııa, Reseı, Ózbekstan, Qyrǵyzstan jáne Eýropa memleketterinen shyǵarmashyl qaýym eline oralyp, otandyq poezııanyń órkendeýine jańa sıpat berdi;
- qazaq aqyndary men jazýshylarynyń shyǵarmalary álemniń tilderine aýdarylyp, AQSh, Anglııa, Reseı, Ispanııada tanystyrylymy ótti. Jas aqyndardyń jınaqtary respýblıkalyq jáne aımaqtyq deńgeıde shyǵaryldy;
- jas aqyndar men jazýshylarǵa arnalǵan músháıralar men olardyń júlde qorlary keńeıtildi; jas talanttarǵa beriletin memlekettik syılyqtar men stıpendııalar olardyń shyǵarmashylyǵyna stımýl boldy;
- memlekettik tapsyryspen aqyndar men prozashylardyń jınaqtary shyǵarylyp, elimizdiń túpkir-túpkirindegi kitaphanalarǵa taratylýda.
2019 jyly 4 qyrkúıekte elimizde tuńǵysh ret Azııa qalamgerleriniń forýmy bolyp ótti. Bul elimizdegi ádebıet pen ádebıettanýdyń álemdik úrdispen bite qaınasyp jatqandyǵyn kórsetedi. Osy forýmdaǵy sózinde Q.Toqaev tutas túrkiniń ortaq muralary «Kúltegin», «Tonykók», «Bilge qaǵan» jyrlary men «Qorqyt ata kitaby» – ádebıetimizdiń túp-tamyry ekendigin atap ótti. Ál-Farabı, Qoja Ahmet ıAssaýı eńbekteri, Altyn Ordanyń jyraýlyq poezııasy jalǵasyn taýyp keledi. Al tól ádebıettiń bıikke shyǵýy Abaıdyń danalyq bolmysymen baılanysty ekenin Memleket basshysy aıtty. Ary qaraı ol óz sózinde tól ádebıetimizdiń kókjıegi keńeıip, álem ádebıetiniń damý kóshine qosylǵanyna jáne onyń jetistikterine toqtaldy. Máselen, osy jyldary qazaqstandyq 30 jazýshy men 31 aqynnyń shyǵarmalary BUU 6 tiline aýdarylyp, jaryqqa shyǵarylady .
Al bul týyndylar 5 qurlyqtaǵy 90-nan astam elge, ıaǵnı 2,5 mıllıard oqyrmanǵa taraıdy. Túrkilik tegin saqtaǵan halyq óz qasıet-qundylyqtaryna qaıta bet buryp, ony álemdik ádebıetpen tyǵyz baılanystyrýda.
Ǵasyrlar boıy urpaqtardyń ulttyq-otanshyldyq, azamattyq-adamgershilik ustanymdaryn nyǵaıtyp kelgen qazaq poezııasynyń taǵdyry da aqyndardyń adýyndy jyrlary arqyly jalǵasa beretini sózsiz. Bul – qazaqtyń ulttyq rýhanııatyn jahandanýdyń tasqynynda shaıylyp ketpeı, báz-baıaǵy qalpynda bolmasa da, sonyń keskin-kelbetin saqtaý mindetinen de týyndaıdy. Táýelsiz Qazaqstannyń jańa ádebıetiniń negizgi arnasy qazaq poezııasy jańa tarıhtyń kórkemdik-estetıkalyq bolmysyn kóterińki rýhpen, realıstik sıpatymen jyrlap keledi. Úsh jyldyq kezeńde «Rýhanı jańǵyrý» baǵdarlamasymen birge ulttyq ádebıet te damýdyń jańa deńgeıine kóterilgenin baıqaımyz.
