«Rýhanı jańǵyrý» qundylyqtardy qaıta qaraýymyzǵa túrtki boldy - Ásem Qaıdarova
- Ult upaıyn túgendegen «Rýhanı jańǵyrý» baǵdarlamasy iske asyrylyp jatqanyna 4 jyl bolypty. Rýhanııat salasyndaǵy jumystyń jemisin qolmen ustap, kózben kórýge kelmeıtini túsinikti. Degenmen, negizgi qorytyndylaryn shyǵarý úshin 4 jyl jetkilikti merzim sııaqty. Bul kezeńdi qandaı jetistiktermen qarsy alyp otyrsyzdar?
- «Sanany ózgertýden, atomdy bólý ońaı» degen Albert Eınshteın. Atomdy bólý ońaı sharýa emes, al qalyptasqan sanany ózgertý, jańǵyrtý odan da qıyn jumys. Sol sebepten, 4 jyldyń ishinde adamnyń sanasy qanshalyqty ózgergenin baıqaý múmkin emes. Al, 4 jylda sanany jańǵyrtýǵa túrtki bolatyn jaǵdaılar jasalýy týraly aıtyp ketýge bolady.
Mysaly, «Qazaqstannyń kıeli jerleriniń geografııasy» arnaıy jobasy tarıhı-mádenı nysandardyń qaıta túleýine jańa serpin berip, ınfraqurylymnyń damýyna jaǵdaı jasady.
Júrgizilgen jumystardyń arqasynda jalpyulttyq mańyzy bar
780 kıeli orynnyń tizimi jasaldy, Qazaqstannyń kıeli jerleriniń ınteraktıvti kartasy ázirlenip, iske qosyldy. 44 nysanda ǵylymı-restavratsııalaý jumystary jáne eskertkishter ınfraqurylymyn damytý boıynsha jumystar júrgizilýde. Bul baǵytta júıeli túrde jyl saıyn jumystar jalǵasyp keledi. Nátıjesinde ishki jáne syrtqy týrızmdi damytý úshin qolaıly jaǵdaılar jasalýda.
Pandemııa onlaın saıahatty damytty
Mádenıet jáne sport mınıstrliginiń málimeti boıynsha kıeli jerlerge barǵan týrıstter sany jyl saıyn artyp keledi.
«Jańa gýmanıtarlyq bilim. Qazaq tilindegi 100 jańa oqýlyq» arnaıy jobasy sheńberinde álemdegi eń úzdik 100 oqýlyq memlekettik tilge aýdaryldy. 4 jyldyń ishinde Bilim jáne ǵylym mınıstrligi aýqymdy jáne sapaly jumys atqardy. Osy qysqa merzimniń ishinde álemniń jetekshi JOO-men, ǵylymı ortalyqtarmen jáne baspa úılermen yntymaqtastyq ornatyldy. Ǵalymdar tartylyp, 100 sheteldik oqýlyq tańdaldy. Ár oqýlyqty aýdarýǵa joǵary bilikti aýdarmashy-mamandar tartylyp, toptar quryldy, aýdarylǵan oqýlyqtar JOO-nyń bilim berý protsesine engizildi.
«Týǵan jer» arnaıy jobasy boıynsha Bilim jáne ǵylym mınıstrligi «Ólketaný» sabaǵyn oqý úrdisine engizý úshin qajetti uıymdastyrýshylyq jáne daıyndyq sharalar qabyldady. Búgingi kúni, «Ólketaný» sabaǵy ıntegratsııalanǵan kýrs retinde barlyq mektepterdiń 5-7 synyp oqýshylarynyń oqý baǵdarlamasyna engizildi jáne «Ólketaný» hrestomatııasy daıyndalyp qoldanysqa berildi.
4 jyldyń ishinde 13 myńnan asa metsenat tartylyp, 330 mlrd. teńgege
6 myńnan asa áleýmettik nysandar boı kóterdi nemese jóndeldi. Osy 13 myń metsenatty elimizdiń shynaıy patrıottary dep aıtýǵa tolyq negiz bar. Óıtkeni olar, eline degen óz súıispenshilikterin naqty istermen dáleldeýde.
«Qazaq tili álipbıin latyn grafıkasyna kóshirý» arnaıy jobasy sheńberinde 28 qańtar 2021 jyly Qazaq tili álipbıin latyn grafıkasyna kóshirý jónindegi ulttyq komıssııa otyrysynda jańa jetildirilgen qazaq álipbıi qabyldandy. Jetildirilgen álipbıde árip sany – 31, álipbı tek latyn álipbıi bazalyq júıesi tańbalarynan quralǵan. Bul álipbıde qazaq tiliniń
28 dybysy tolyq qamtylǵan.
- Baǵdarlamanyń alǵashqy jyldarynda kıeli jerlerge erekshe kóńil bólindi. Kıeli oryndar kartasy jasalyp, mektep oqýshylary úshin tanymdyq saıahattar uıymdastyryldy. Pandemııa bul jospardy ózgertken shyǵar. Kıeli jerlerge onlaın saıahat jasaý múmkindigi bar ma?
- Elbasy N.Á. Nazarbaevtyń «Bolashaqqa baǵdar: rýhanı jańǵyrý» atty baǵdarlamalyq maqalasynda jalpyulttyq qasıetti oryndar uǵymynyń erekshe mańyzdylyǵyn atap, rýhanı jańǵyrýdyń jańa salasyn kórsetti.
«Qazaqstannyń kıeli jerler geografııasy» arnaıy jobasyn júzege asyrý maqsatynda 2017 jyly Qazaqstan Respýblıkasy Ulttyq mýzeıiniń janynan «Qasıetti Qazaqstan» mamandandyrylǵan ǵylymı-zertteý ortalyǵy quryldy. Ortalyqta jalpyulttyq jáne jergilikti kıeli oryndardy anyqtaý men ózektendirý jumysymen aınalysatyn ǵylymı-saraptamalyq keńestiń
40 mamany bar. Keńes jumysyna kórnekti ǵalymdar, ólketanýshylar men Qazaqstannyń qoǵam qaıratkerleri qatysady. Arnaıy joba bastalǵaly beri búgingi kúnge deıin jalpyulttyq mańyzy bar qasıetti nysandardyń tizimine 205 nysan (onyń ishinde 23 tarıhı-mádenı eskertkishterde ǵylymı-restavratsııalyq jumystar aıaqtaldy) jáne jergilikti mańyzy bar nysandar tizimine – 575 nysan engizildi.
Búgingi tańda kez-kelgen adam 3D-týrlary bar qazmaps.kz vırtýaldy kartasy platformasyndaǵy kıeli nysandar men tarıhı-mádenı jerlerdi óz yńǵaıyna qaraı kompıýtermen de, uıaly baılanys telefony arqyly da kóredi.
Jalpy álemge kelgen náýbet, onyń ishinde elimizden de syrt aınalyp ketpedi. Pandemııa saldarynan aýqymdy jobalar men mańyzdy is-sharalar jospary ózgergenimen, kıeli jerlerge saıahat jasaý onlaın formatta jalǵasty.
Mysaly, Almaty oblysy qolǵa alǵan «Jetisý 360» jobasy arqyly mektep oqýshylary, qarapaıym halyq mýzeı eksponattarynyń vırtýaldy álemine onlaın túrde 3D-týr jasaýǵa múmkindik aldy. ıAǵnı, árbir adam ózine qajetti aqparatty jyldam ári túsinikti turǵyda úıden shyqpaı-aq oblys kóleminde ornalasqan 22 mýzeıge kez kelgen ýaqytta saıahat jasap, mýzeılerdi tamashalady. Vırtýaldy mýzeıdi sandyq mýltımedıa kómegimen eksponattardy sýretke túsirýge jáne ol týraly aqparat alýǵa jáne http://zhetysu360.kz/ saıtyna kirip, qalaǵan mýzeıdi tańdaý arqyly 3 tilde aqparat ala aldy. Sonymen birge, ár adam meshitterge, sáýlet jáne mádenı kórneki oryndarǵa Jetisý, Sharyn shatqaly, Kólsaı, Qaıyńdy jáne ózge týrıstik nysandarǵa vırtýaldy saıahat jasap, onlaın kóre aldy.
Sondaı-aq, ıÝNESKO-nyń Búkilálemdik mura tizimine engen Túrkistan oblysyndaǵy «Áziret Sultan» murajaı-qoryǵyǵyndaǵy Qoja Ahmet ıAssaýı kesenesi, Qylýet jerasty meshiti bar Sopylyq ortalyq, Shildehannyń salttyq ǵımaraty, Kúltóbe qalashyǵy, shyǵys monshasy, Rabıǵa Sultan Begim, Esim han, Abylaı han, Jolbarys, Qasym han, Jánibek batyr, Qazybek bı jáne basqalarynyń keseneleri, Hýma meshiti, Shahrıstan, qamal qabyrǵalary, Áýlıe Qumshyq ata jerasty meshiti, Álqoja ata men Gaýhar ana kesenelerin vırtýaldy túrde tanysýǵa múmkindik boldy.
- «Rýhanı jańǵyrý baǵdarlamasynyń aıasynda neshe tarıhı eskertkish pen «kıeli oryn» týrıstik kartalarǵa jańadan qosyldy?
- Qazaqstannyń kıeli jerlerin tanymal etý, sondaı-aq sol nysandarǵa qoljetimdilikti ońtaılandyrý maqsatynda «Rýhanı jańǵyrý» qazaqstandyq qoǵamdyq damý ınstıtýty» óńirlermen birlesip «2GIS» halyqaralyq kompanııasynyń óńirlik ókildikterimen qasıetti nysandardy «2GIS» elektrondy kartasyna engizý máselesi boıynsha jumystar júrgizýde.
Instıtýt kompanııa ókildikterimen kartada bar kıeli nysandardy engizý týraly jáne jańa nysandar boıynsha tolyq aqparat berý jónindegi ózara yntymaqtastyq týraly memorandýmdarǵa qol qoıdy.
Búgingi kúni «2GIS» elektrondy kartasyna Nur-Sultan qalasy boıynsha
18 nysan, Almaty qalasy boıynsha 15, Qaraǵandy qalasy boıynsha
17, Shymkent qalasy boıynsha 16, Pavlodar qalasy boıynsha 4, Atyraý oblysy boıynsha 1 nysan engizildi.
Qazirgi ýaqytta «2GIS» elektrondy kartasyna barlyǵy 71 tarıhı-mádenı oryndar, eskertkishter jáne kıeli nysandar engizilip, tarıhı jáne ózge de mańyzdy nysandar jóninde aqparat jarııalanyp otyr. «2GIS» qosymshasynda «Qyzyqty jerler» atty bólimdi tańdap, ol jerden nysandar týraly aqparatpen qatar, fotosýretterdi, paıdalanýshylardyń pikirlerin de kórýge bolady. Bul jumys basqa da óńirlermen júrgizilýde. Ázirge, ár óńir «2GIS» kartasyna ene alatyn sakraldy nysandardy anyqtaýda.
«Qazaq handyǵynyń Osman, Iran, Qytaı ámirshilerimen almasqan hattaryna qol jetkizdik»
- Baǵdarlama sheńberinde arheologııalyq zertteýlerge kóńil bólinip, qomaqty qarjy jumsalǵany belgili. Sol zertteýlerdiń nátıjesinen álem halqy qanshalyqty habardar bolyp jatyr? Arheologııalyq qazbalardyń arqasynda mýzeıler qory qansha eksponatpen tolyqty?
- 2017 jyldan bastap «Rýhanı jańǵyrý» baǵdarlamasy aıasynda elimizdiń birneshe aımaqtarynda arheologııalyq qazba jumystary júrgizildi. Sonyń ishindegi irileriniń biri – Shyǵys Qazaqstan oblysyndaǵy arheologııa eskertkishterinde júrgizilgen jumystar. Qazba jumystarynyń qorytyndysy boıynsha 20 myńnan astam artefakt anyqtaldy. Tabylǵan jádigerler Shyǵys Qazaqstan oblystyq tarıhı-ólketaný mýzeıiniń qoryn tolyqtyrdy. Olardyń bir bóligi qalpyna keltirý jáne zertteý jumystaryna jiberildi.
«Uly dalanyń tarıhy men mádenıeti» jobasy aıasynda 2019 jyldyń
15-24 shilde aralyǵynda Shyǵys Qazaqstan jáne Soltústik Qazaqstan oblystaryna ǵylymı ekspedıtsııa uıymdastyryldy, oǵan sheteldik sarapshylar qatysty: Belgııadan-Lýven ýnıversıtetiniń antropologııa zerthanasynyń professory Anna-Marı Vılmeno jáne akademık Alan Eraly, Japonııadan – Osako Ulttyq mýzeıiniń Qazaqstan jáne Ortalyq Azııa qorynyń basshysy doktor Toko Fýdzımoto, Reseıden-Altaı ýnıversıtetiniń professory N. O.Tadysheva.
Ekspedıtsııa qorytyndysy boıynsha «Altaı Uly dala tarıhy men mádenıetinde» atty halyqaralyq dóńgelek ústel ótkizildi. Zerteýge Qazaqstannyń ǵylymı ınstıtýttarynyń ókilderi sheteldik ǵalymdarmen bilesip elimizdiń qundy jádigerlerin tereń zerttep halyqaralyq arenaǵa (Japonııa, Belgııa, Reseı jáne Orta Azııa elderi) tanystyra aldy.
- Ekspedıtsııalarmen qatar «Arhıv-2025» baǵdarlamasy qolǵa alyndy. Naqty nátıjesi qandaı? Buryn belgili bolmaǵan nemese qol jetpeı júrgen qandaı jádigerler men qundy qujattar elge ákelindi? Bul iste qaı elderdiń qoldaýyn sezine aldyńyzdar?
- «Arhıv-2025» jobasy Qazaqstan halqynyń dúnıetanymynyń, ótkeni, búgini men bolashaǵynyń irgeli negizderin túsinýge kómektesýi kerek. Osy rette, elimizde «Uly Dala tarıhy men mádenıetin zertteıtin arheografııalyq qoǵam» quryldy. Ulybrıtanııa, Frantsııa, Italııa, Reseı, Ýkraına, Polsha, Vengrııaǵa sııaqty memeleketterde arheografııalyq ekspedıtsııalar ótkizildi.
Jalpy, 2019 jyldan bastap sheteldegi arheografııalyq ekspedıtsııalar kezinde 67 dana qoljazbalar men manýskrıp, 30 dana katalog, 17198 bet muraǵat qujaty, 5068 bet murajaı jádigerleriniń fotokóshirmesi, 393 merzimdi basylym, 32 kartochka men
154 sırek kitap satyp alyndy.
Sheteldik qorlarda ashylǵan jańa materıaldar negizinde qazaqtardyń syrtqy saıası, ekonomıkalyq jáne mádenı tarıhy qalpyna keltirilýde. Mysaly, syrtqy saıası qatynastardy zertteý kezinde el bıleýshilerdiń kórshi memlekettermen hat jazysýy mańyzdy derek kózi bolyp tabylady. Óıtkeni olarda Orta Azııa bıleýshileri týraly málimetter bar.
Bul tusta, Osman sultandarynyń, ırandyq shahtardyń saraı hattamalary men dıplomatııalyq hat-habarlardyń kóshirmelerin erekshe atap ótý kerek. Tabylǵan «Insha-e Okehı-Zaden», «Túrik hattar jınaǵy», «Epıstolıarlyq túrik murasy», «Túrik patsha hattary», hattar jınaqtary Osman ımperııasynyń Qazaq handyǵymen dıplomatııalyq qarym-qatynastar tarıhy týraly jańa málimetterdi qamtıdy.
Shaıbanıdter, Ashtarhanıdter tarıhy boıynsha tolyq Brıtandyq tizim bolyp tabylatyn Hodjam Qulybek Balhıdiń «Tarıh-ı Qypshaq-hanı» qoljazbasyn erekshe atap ótken jón. Eńbekte qazaqtardyń, ózbekterdiń tarıhy boıynsha qundy materıaldar bar jáne onda qalalardyń ataýlary, topografııalyq termınder, ólsheý sharalarynyń ataýlary (uzyndyq, salmaq, araqashyqtyq) kórsetilgen.
Qytaı muraǵattaryna ekspedıtsııa nátıjeli boldy. Ol jaqtan Tsın ımperııasynyń qujattarynyń kóshirmeleri ákelindi. Bul qujattar qazaq-qytaı, qazaq-orys, qazaq-qoqan, qazaq-hıýa syrtqy saıası qatynastarynyń tarıhyn ashady. Abylaı han, Sultan Bolat han, Ýálıdiń hat-habarlary týraly erekshe málimetter bar.
Ortalyq jáne Ońtústik Azııanyń geosaıası, saıası jáne ekonomıkalyq, transshekaralyq máseleleri týraly málimetterdi «India Office Records» jınaǵynan taptyq.
- «Rýhanı jańǵyrý» kezinde anyqtalǵan kıeli oryndardyń keleshekte kútip ustalýy qalaı iske asatyn bolady? Óıtkeni elimizde «qara arheologtar» da ǵalymdardan qalysatyn emes. Ǵaryshtan baqylaý, beınebaqylaý ornatý sııaqty zamanaýı sheshimder qarastyrylǵan ba?
- Qazaqstan Respýblıkasy Mádenıet jáne sport mınıstriniń 2020 jylǵy 14 sáýirdegi № 86 buıryǵy. Qazaqstan Respýblıkasynyń Ádilet mınıstrliginde 2020 jylǵy 15 sáýirde № 20395 bolyp tirkelgen «Tarıh jáne mádenıet eskertkishiniń qorǵaý aımaǵyn, qurylys salýdy retteý aımaǵyn jáne qorǵalatyn tabıǵı landshaft aımaǵyn jáne olardy paıdalaný rejımin aıqyndaý qaǵıdalaryn bekitý týraly» zańnamasyna saı elimizdiń jalpyulttyq mańyzy bar qasıetti nysandardyń tizimine 205 nysan jáne jergilikti mańyzy bar nysandar tizimine – 575 nysan memleket qorǵaýyna alynǵan. Atalǵan zańnamanyń 2 taraýyndaǵy 4.5 tarmaǵyna sáıkes qorǵaý aımaqtaryn aıqyndaý jobasyn jergilikti atqarýshy organdary bekitedi.
Jergilikti atqarýshy organdarda aımaqtyq arheologııalyq kartaǵa beınelenip, qazba jumystary men sakraldy aımaqtary aıqyndalady. Sol sebepti de, ár óńirdegi kıeli oryndar tikeleı oblys ákimderiniń qaramaǵynda basa nazarda bolady. ıAǵnı, qorǵaýǵa alynǵan aımaqtar qorshalyp, kúzet qyzmetkerlerimen jáne beıne baqylaý kameralary ornatylady.
Kóptegen otandastarymyz qundylyqtardy qaıta qarap jatyr
- Baǵdarlamanyń arqasynda qazaqstandyqtardyń sanasy rýhanı turǵyda qanshalyqty jańǵyrdy dep oılaısyz? Onyń naqty ólshemderi, kórsetkishteri bar ma?
- 2017 jyly elimizdiń Tuńǵysh Prezıdenti Nursultan Nazarbaev qazaqstandyq qoǵamnyń rýhanı jańǵyrýy týraly óziniń paıymyn baıandaıtyn maqala jazdy. «Rýhanı jańǵyrý» baǵdarlamasy jarııalanǵannan beri tórt jyl ótti. «Baǵdarlama qazaqstandyqtardyń sanasyna qalaı áser etti?» degen suraq zańǵa syıymdy. Qoǵamdyq sanany ózgertý mańyzdy jáne uzaq protsess ekenin túsiný kerek, ol ýaqytty qajet etedi. Qundylyq túsinikteri – bul óte turaqty jáne statıkalyq, tez ózgere almaıtyn, adam sanasynyń óte konservatıvti salasy. Qazirgi ýaqytta túbegeıli ózgerister týraly aıtýǵa áli erte, biraq biz qazaqstandyqtardyń sanasynyń qalaı ózgerip jatqanyn baıqaı alamyz.
Qazaqstandyqtardyń sanasyn jańǵyrtýdyń dınamıkasy men sıpaty týraly túsinikke ıe bolý úshin «Rýhanı jańǵyrý» QQDI turaqty zertteýler júrgizip otyrady. Mundaı zertteýlerdiń ózindik qıyndyqtary bar, olardyń eń bastysy – naqty kórsetkishterdi kútken kezde sananyń jańǵyrýyn ólsheý qıyndyǵy. Sandyq ádister arqyly (mysaly, jappaı áleýmettanýlyq saýalnamalar) qundylyqty, ásirese rýhanı kózqarastardy ólsheý árdaıym múmkin emes. Sonymen qatar, adamdar naqty sharalar men qundylyqtardyń ózgerýi, minez-qulyq qatynastary arasyndaǵy tikeleı baılanysty sanaly túrde sezinbeıdi nemese kórmeıdi. Aıta ketý kerek, bizge halyqtyń baǵdarlama men onyń quramdas bólikteri týraly habardar bolýy ǵana emes, onyń buqaralyq sanaǵa áseri de mańyzdy.
2019 jyly júrgizilgen alǵashqy áleýmettanýlyq zertteýlerdiń biri baǵdarlamanyń halyqqa álsiz áserin kórsetti. Osylaısha, telefon arqyly saýalnama júrgizý barysynda respondentterden «Rýhanı jańǵyrý» baǵdarlamasynyń ózderine oń áserin sezinip otyr ma dep surady. Respondentterdiń tórtten biri (25,3%) oń áserin atap ótti. Suralǵandardyń jartysynan kóbi (58,3%) baǵdarlama olarǵa eshqandaı áser etpegenin kórsetti.
«Egde jastaǵy halyqtyń saıası kózqarastary men baǵdarlary» atty taǵy bir áleýmettanýlyq zertteýdiń nátıjeleri (2019 j.) qazaqstandyqtardyń sanasyndaǵy jańǵyrtý protsesi baıaý, biraq durys qadamdarmen júrip jatqanyn kórsetti. Sonymen, «Siz «Rýhanı jańǵyrý» baǵdarlamasynyń shyǵýyna baılanysty adamdardyń minez-qulqyndaǵy oń ózgeristerdi sezesiz be?» árbir úshinshi adam oń jaýap berdi («Iá, adamdardyń sanasy jaqsy jaqqa ózgerýde» - 34,9%).
2020 jyly «Rýhanı jańǵyrý» baǵdarlamasyn iske asyrýdyń tıimdiligi» atty áleýmettanýlyq zertteý júrgizildi. Alynǵan nátıjelerge sáıkes, baǵdarlama týraly biletin respondentterdiń 78% ony qoldaıdy. Qazaqstandyqtardyń tek 10,4% baǵdarlamany jáne onyń ıdeıalaryn qandaı da bir dárejede qoldamaıdy.
Sońǵy málimetter kórsetkendeı, zamanaýı qazaqstandyq, respondentterdiń pikirinshe, eń aldymen bilimdi bolýy kerek (62,3%). Sonymen qatar, respondentter jaýapkershilik, maqsattylyq, zańǵa baǵyný sııaqty qasıetterdi suranysqa ıe dep sanaıdy. Árbir úshinshi adam óz ýaqytyn josparlaý jáne ómirlik basymdyqtardy anyqtaý, tilderdi bilý, básekege qabilettilik jáne jigerlilik qabiletterin basty qundylyq retinde atady.
Azamattardyń 70,4%-y kásibı jetistikke umtylýdyń mańyzdylyǵyn, 57,3%-y joǵary bilim alýdy talap etedi. Respondentterdiń 51,3% trenıngter men onlaın oqytý arqyly bilimderin únemi jetildirý qajet dep sanaıdy.
Sonymen qatar, qazaqstandyqtardyń 78,6%-y árkim aqshany utymdy jumsap, «óz múmkindigine saı ómir súrýi» kerek degen uǵymmen kelisedi. Respondentterdiń 72,5%-y toılardy, otbasylyq is-sharalardy nesıege ótkizýdi quptamaıdy. Onyń 4,4%-y soǵan nesıe alǵanyn jáne ókinetinin kórsetti.
Joǵaryda keltirilgen derekter qazaqstandyqtardyń sanasyndaǵy ózgerister bastalǵanyn meńzeıdi.
