Referendýmda daýys beretin qazaqstandyqtar neni bilýi kerek
5 maýsymda elde jalpyhalyqtyq referendým ótedi. Bul sharanyń jóni bólek, josyǵy erek bolǵaly tur. Konstıtýtsııanyń úshten bir bóligi ózgerýi múmkin. Ol úshin muqym jurt judyryqtaı jumylýǵa tıis.
Osyǵan deıin Ata Zańnyń tórt ret ózgergenin bilemiz. Biraq buǵan deıingi ózgeristerdiń bári Parlament sheshimi boıynsha qabyldanǵan edi. Endi halyqtyń erkine berilip otyr. Muny bılik pen buqaranyń arasy taǵy bir taban jaqyndaı tústi dep topshylaýǵa bolatyn shyǵar.
Osy tusta, referendýmǵa qatyspas buryn neni eskerý kerek? Jıi aıtyla bermeıtin qandaı baptar bar? Áýeli osy jaıtqa jiti nazar aýdarǵan durys sııaqty.
- «Jalpy erejeler» dep atalatyn birinshi bólimde menshikke arnalǵan altynshy baptaǵy bir ǵana tarmaq ózgeredi.
Buryn jerdiń asty-ústindegi barlyq baılyq memleket menshiginde edi. Endi ol halyq menshigine ótedi. Al memleket halyq atynan ony basqarý quqyǵyna ıe bolady. Ózgeshe aıtqanda, bul ózgeris tek shartty sıpatqa ıe.
- «Adam jáne azamat» bóliminde ólim jazasy terrorızm men asa aýyr qylmystar úshin erekshe jaza ekeni týraly ekiushty formýlanyń ornyna qarapaıym jáne qysqa «ólim jazasyna tyıym salynady» degen sóz keledi.
Sondaı-aq, eriksiz eńbekke qandaı jaǵdaılarda jol beriletini týraly norma da ózgeredi. Eger buryn: «Sot úkimi boıynsha» dep aıtylǵan bolsa, endi - «kináli dep taný týraly sot aktisi negizinde» dep aıtylatyn bolady. ıAǵnı, eriksiz eńbek jazanyń yqtımal optsııalarynyń biri bolady.
Quqyq qorǵaıtyn jańa ınstıtýttar qurylady
Olar - Konstıtýtsııalyq sot (Konstıtýtsııalyq Keńestiń ornyna) jáne Joǵary aýdıtorlyq palata (Esep palatasynyń ornyna). Olardyń fýnktsııalary burynǵysha qalady, biraq ókilettikteri keńeıtiledi. Atap aıtqanda, Konstıtýtsııalyq sot azamattardyń ótinishterin qaraıdy. Reseıdiń tájirıbesi mundaı konstıtýtsııalyq baqylaý organy negizinen azamattardyń ótinishterimen jumys isteıtinin kórsetedi. Bul rette Konstıtýtsııalyq sottyń sýdıalaryn Prezıdent (tórt), Senat (úsh) jáne Májilis (úsh) taǵaıyndaıdy.
Parlamenttik bólimge engizilgen ózgerister eń kólemdi, biraq olardyń barlyǵy zańdardy qabyldaý reglamentin retteıdi.
Májilis zań qabyldaý júıesindegi negizgi ınstıtýt bolady. Olardyń sapasyn baqylaýdy qamtamasyz etetin jáne bul rette zań shyǵarý protsesin ońtaılandyratyn, sondaı-aq, Májilistiń zańnamalyq jáne baqylaý fýnktsııalaryn kúsheıtetin jańa rásim engizilýde.
Al Senattyń óńi usynǵan reformalar paketine máslıhattardyń táýelsizdigin qamtamasyz etý, olardyń el azamattaryna eseptiligin kúsheıtý jónindegi sharalar kiredi.
Bul senatorlardyń saılaý protsesindegi básekelestigi týyndatyp, ózderi ókildik etetin óńirler aldyndaǵy jaýapkershiligin kúsheıtedi.
Mundaı tásil Senatta Májilistegi qandaı da bir partııalyq fraktsııamen nemese partııamen múlde baılanysy joq depýtattardyń paıda bolýyna jol ashýy múmkin.
Prezıdenttiń senatorlardy taǵaıyndaý kvotasy 15 adamnan 10 adamǵa deıin azaıady. Onyń ishinde bes adamnyń kandıdatýrasyn Qazaqstan halqy Assambleıasy (QHA) usynady.
Kandıdatty taǵaıyndaý nemese qyzmetten shyǵarý aldynda Senattyń kelisimin talap etetin laýazymdar tizbesine Konstıtýtsııalyq sottyń tóraǵasy jáne Joǵary sot Keńesiniń tóraǵasy qosyldy. Májilis óńirlerdiń emes, Qazaqstan qoǵamynyń túrli áleýmettik toptarynyń atynan jumys isteıdi.
Ol neǵurlym yqsham bola túsip, depýtattar sany 107-den 98 adamǵa deıin (QHA kvotasy esebinen) azaıady. Osynsha deaýtattyń 70%-y partııalyq tizimder negizinde aralas saılaý júıesi boıynsha, 30%-y bir mandatty aýmaqtyq okrýgter boıynsha ótedi. Bul rette saılaýshylar majorıtarlyq júıe boıynsha saılanǵan depýtat jumysyna qanaǵattanbasa, mandatty keri qaıtaryp ala alady.
Osyndaı mańyzdy ózgeristerdiń bar ekenin eskersek, Qazaqstannyń endigi bolashaǵy siz ben bizdiń tańdaýymyzda!
Dýman Bazarbekov
