Raýan Kenjehanuly: Tsıfrlyq derbestikti saqtaımyz desek, óz tilimizdiń LLM-in jasaý kerek
ASTANA. KAZINFORM – Byltyr Halyqaralyq «Qazaq tili» qoǵamynyń prezıdenti Raýan Kenjehanulymen jańadan qurylǵan Qazaq Tili Endowment qorynyń jumys tártibi týraly suhbat qurǵan edik. Sol kezde berilgen ýádeler men aıtylǵan jobalardyń qanshalyqty iske asqanyn bilý úshin bıyl da áńgimege tarttyq.
Duolingo nege qazaq tilin óz qataryna qospaı otyr?
- Halyqaralyq «Qazaq tili» qoǵamynyń VIII quryltaıynda 2024 jyly Qazaq Tili Endowment qorynyń ústeme tabysy 75 mln 473 myń 20 teńge bolǵany, bul Qoǵamdy qarjylyq derbestikke jetkizgeni aıtylypty. Shotta 500 mln teńgege tarta qarjy jatyr dep eseptesek, ınvestıtsııalyq tabystylyǵy 15 paıyzdaı eken. Bul únemi osylaı bolyp turady degen sóz emes qoı. Bir jyldyń ınvestıtsııalyq ahýaly bir jylǵa uqsamaıdy degendeı. Sondyqtan Qoǵam qarjylyq turaqtylyqqa jetti dep aıtýǵa áli erte emes pe?
- Qoǵam jumysyna qyzyǵýshylyq tanytyp, kópshilikke durys aqparat taratýǵa sebepshi bolyp jatqandaryńyz úshin ózderińizge alǵys aıtamyz. Suraǵyńyzǵa kelsek, birinshiden, qazir bizdiń kúndelikti jumysymyzdy qamtamasyz etýge múmkindik týdy. Keńse ustaý, esepshiniń, zańger mamannyń qyzmeti, jobalardy basqarýǵa qajet menedjerlik qoldaý shyǵyndary bar. Qazir 5-6 adam «Qazaq tili» qoǵamynda turaqty jumys isteıdi. Buǵan deıin bul múmkin bolmaǵan edi.
Ekinshiden, qordyń ústeme tabysynan kelgen 75 mln teńge 12 aıdyń ishinde 40 shaqty is-shara ótkizýge múmkindik berdi. Biraq biz jyl boıy atqarǵan sharýanyń jalpy shyǵyny 75 mln teńgege shyqty deýge bolmaıdy. Odan áldeqaıda kóp qarjy ketti.
- Oǵan qarjyny qaıdan aldyńyzdar?
- Bir jaǵynan Endaýment qorynyń kómegimen qarajat tartýǵa múmkindik aldyq. Ekinshi jaǵynan, kez kelgen sharany josparlaǵan kezde qajetti qarjynyń onnan bir bóligin ǵana Endaýment qordyń ınvestıtsııalyq tabysynan alamyz dep sheshkenbiz. Qalǵan bóligine qosymsha áriptesterdi, demeýshilerdi tartamyz. Mysaly, keshegi Disney-diń, Pixar-dyń, Sony-diń fılmderin aýdarǵan kezde osy qaǵıdamen jumys istedik. Olar óz qarajatyna aýdaryp, dýblıajyn jasady, biz nasıhattaýǵa kúsh saldyq. Úsh tildegi «Abaı» jınaǵyn da osy tásilmen shyǵardyq. Oryssha jáne aǵylshynsha aýdarmasyn kezinde jasap qoıǵanbyz. Avtorlyq quqyqtaryn óz esebimizden rásimdedik. Al basyp shyǵarýǵa ATASU kompanııasy demeýshi boldy. Oxford sózdiginiń mazmunyn óz aqshamyzǵa qurastyrdyq, basyp, taratý jumysyna Freedom Holding kómektesti.
Sondyqtan jańaǵy aıtqan qyryq shaqty is-sharanyń basym kópshiligi osyndaı áriptestiktiń negizinde iske asty. Quryltaıda bergen esepte bárin keńinen tarqatyp aıttyq. Jumysymyzǵa qurylys, jarnama, medıa kompanııalardy, bankterdi, bárin tartyp jatyrmyz. Halyqaralyq «Qazaq tili» qoǵamy – tilge janashyr ortanyń kúsh biriktiretin ortaq alańy. Qazaq tilin qoldaǵysy kelgen demeýshiler osy ortadan kásibı maman, tıimdi áriptes tabady.
- Shynyńyzdy aıtyńyzshy, óz elińizde óz memlekettik tilińizdiń múddesine dep aqsha suraý aýyr emes pe? Adamdardyń ondaı usynystarǵa reaktsııasy qandaı?
- Árıne, bireýden bir nárse suraý ońaı emes. Bárimizde namys bar. Biraq qoǵamdyq qyzmet retinde moınymyzǵa alǵannan keıin biz úshin ol – mindet. Jeke basymyzdyń qamy emes, tilimizdiń jaıy. Sondyqtan barynsha amaldap, jumysqa múmkindik tabýǵa mindettimiz. Búkil el bolyp mańyzyn moıyndaǵan máseleni sheshý úshin kómek suraımyz. Qoǵam quryltaıynda da aıttym. Bizdiń jumystyń jaqsy alǵa basýyna Memleket basshysynyń Endaýment qoryna alǵash aqsha bólip, jalpy qoǵamnyń qyzmetine erekshe kóńil bólýi zor kómek boldy. Qasym-Jomart Kemeluly quryltaıǵa da arnaıy quttyqtaý hatyn jiberip jatyr. Másele ol aqshanyń somasynda emes. Birinshi basshynyń bul mańyzdy qadamy jaqsy úlgi boldy. Kásipkerler, is basyndaǵy azamattar osy úlgi arqyly Qazaq Tili Endowment qoryn qoldaýǵa laıyq, ulttyq mártebesi, memlekettik mańyzy bar is ekenin uǵyndy. Sondyqtan bul iske eshqandaı qınalmaımyz, arlanbaımyz. Suraý, usyný, ortaǵa salý – paryz dep bilemiz.
- Byltyr qordyń qarjylyq eseptiligine álemge áıgili úlken tórttiktiń (Big Four) aýdıtin tartýǵa nıettenip otyrǵandaryńyzdy aıtyp edińiz. Olar sizder suraǵan jeńildikti berdi me? Jalpy qordyń qarjylyq esebin qashan jarııalaısyzdar?
- Endaýment qordyń birinshi jumys jyly endi aıaqtalyp jatyr. Sonyń qorytyndysy boıynsha qansha aqsha tartylyp, qansha ınvestıtsııalyq tabys túskeni, ol tabystyń qalaı jáne qaıda jumsalǵany týraly quryltaıda esep berdik. Astana halyqaralyq qarjy ortalyǵynyń erejesi boıynsha Endaýment qordyń Qamqorshylar keńesi bar. Osy Qamqorshylar quramy qarajattyń qalaı jumsalǵanyn qadaǵalaıdy. Al aýdıtke baılanysty nıetimiz sol qalpynda. Áli kelissóz júrip jatyr. Úlken tórttiktiń kez kelgen uıymǵa aýdıt jasaýy keminde 10-15 mıllıon teńge turady. Sondyqtan aýdıtti jeńildikpen jasap berýin surap kóremiz. Qalaı bolǵanda da ótken jyldyń qorytyndysy boıynsha aýdıt jasalady.
- QazaqLingo degen qosymshasyn ázirleý jumysy qaı satyda?
- Bul – bizdiń óz kúshimizben jasalyp jatqan, til úırenýge arnalǵan qosymsha. Onyń mazmundyq negizi – ózimiz qurastyrǵan, «Úırenýge ońaı qazaq tili» dep atalatyn óz betinshe til oqýǵa arnalǵan úsh deńgeıli ádistemelik qural. Aldyńǵy jyly ІT ýnıversıtet stýdentteri arasynda baıqaý jarııalap, solardyń kúshimen jańa aıtyp ótken mazmun negizinde bir nusqasyn jasadyq. Ony da barynsha tıimdi, barynsha únemdi jolmen iske asyrýǵa tyrystyq. Stýdentter baryn saldy. Degenmen de tájirıbe bolmaǵannan keıin áli de jetildirýdi talap etetin tustary bar. Sondyqtan ony qazir synaq túrinde ortaǵa saldyq. Adamdar qoldanyp kórip, pikirin aıtyp jatyr. Dızaın, múmkindikter turǵysynan jetildiretin tustaryn kórip, sony jyldyń ortasyna deıin aıaqtap, jańa oqý jylynda kópshilikke tanystyrmaqshymyz.
- Qosymsha tegin bola ma?
- Iá, tegin jumys isteıdi. Sonyń negizinde qosymshany qoldanýshylardyń qaýymdastyǵyn da qurǵymyz keledi. Keıde tegin dúnıeniń qadirine jete almaı qalamyz, sondyqtan kelgen adamdardy turaqty paıdalanýshyǵa aınaldyrýdyń amaldaryn qarastyryp jatyrmyz. Jalpy ol qosymsha qoldanýshynyń talabyna, tehnologııalardyń damýyna baılanysty jetildirile beredi.
Shynyn aıtqanda, áýeli biz búkil álem qoldanatyn, kóp tilderdi oqytatyn osyndaı platformalardy qazaqshalaǵymyz kelgen. Duolingo degen platformany estýińiz bar shyǵar. Іri-iri, aǵylshyn, ıspan, qytaı sııaqty qyryq shaqty tildi oqytý ádistemeleri júktelgen. Qazir eń keń qoldanylatyn til úırený platformasy osy. Olarmen birneshe ret baılanys ornatýǵa qadam jasap kórdik. Amerıkada júrgen baýyrlarymyzdy da qostyq. Biraq ázirge ol platforma ıeleriniń qazaq tiline qyzyǵýshylyǵy joq. Basqa da qyzmetterdi zerttep, sóılesip jatyrmyz. Ázirshe óz qosymshamyzdy damyta beremiz. Bul da til úırenýshi ortaǵa jaqsy kómek bolady dep senemiz. Óıtkeni ádistemesi ózimizge unaıdy.
Raýan Kenjehanuly Disney men Pixarǵa qandaı ýáde berdi?
- Byltyr Disney, Pixar jáne Sony-men birge iske asyrǵan jobalaryńyz qazaq tilindegi seanstardy qolaıly ýaqytqa qoısa, tabys ákeletinin kórsetip berdi. Tipti «Moana 2»-niń qazaqsha seansy bastalǵan kezde komedııalyq fılmniń avtorlary kórermenge «Bizge kelmeı, amerıkalyq fılmge bardyńyzdar» dep ókpe aıtyp jatty. Bıyl kórermenderdi qandaı týyndylarmen qýantý josparda bar?
- Bul – óte mańyzdy jáne qyzyq joba. Disney, Pixar, Sony-diń Qazaqstandaǵy ókili – «Meloman» kompanııasymen jumys bastaǵan kezde demeýshi izdep, qazaq tiline óz qarajatymyzǵa aýdaramyz dep oılaǵanbyz.Esterińizde bolsa, oǵan deıin «Bolashaq» qaýymdastyǵy da demeýshilerdiń aqshasyna aýdartyp, dýblıajdap keldi. Óıtkeni úlken stýdııalar jaryqqa shyqqan fılmdi ózi qarjylandyratyn tilderdiń qataryna qazaq tilin qospady. Ondaı tilderdiń sany otyz shaqty ǵana. Onyń bári álemde keń qoldanylatyn tilder. Keıbir elder, mysaly Baltyq elderi óz aýmaǵynda jumys isteıtin kınoteatr jelilerin memlekettik tilde kontent kórsetýge mindetteıdi. Bizde áli ondaı ereje joq. Sondyqtan basqa jolyn izdedik. Kelissóz nátıjesinde stýdııalar «Meloman» kompanııasymen birge jasaǵan bizdiń ustanymdy qabyldady. Demografııanyń ózgergenin, qazaq tildi aýdıtorııa aýqymynyń óskenin túsindirdik. Eldegi balalardyń tórtten úsh bóligi qazaq tilinde oqyp jatyr, olardyń úlesi 75 paıyzdan asady degen dáıek keltirdik. Olar oılana kele kelisti. Olardyń tarapynan bizge qoıylǵan negizgi talap – qaralymdy kóterý boldy. «Aýdıtorııanyń keminde 20 paıyzy qazaqsha fılmdi kórýi tıis» degen meje belgilendi. Bul joba bastalǵanǵa deıin qazaqsha dýblıaj jasalǵan fılmderdiń ishinde eń kóp qaralym jınaǵany «Avatar: Sý joly» edi. Onyń kórsetkishi – aýdıtorııanyń 5 paıyzy. Demek, 5 paıyzdan 20 paıyzǵa jetkizý kerek boldy. Osyndaı ýaǵdalastyqpen bastap kettik. «Oıjumbaq 2»-niń qaralymy 12 paıyzǵa jetti. «Moana 2» kórsetkishi odan sál joǵary boldy. Jyl aıaǵynda «Mýfasa. Arystan Patsha» týyndysy shyqty. Onyń naqty tsıfrlaryn áli kórgen joqpyz. Biraq jalpy ony kórýge 1,1 mln adam kınoteatrǵa barǵan. Bul – jaqsy kórsetkish. Osyndaı nátıjelerden keıin áriptesterimiz álemdik premeralardy qazaqsha dýblıajdaýdy bıyl da jalǵastyrady. Jospar boıynsha 2025 jyly qazaq tiline aýdarylǵan 5 fılm kınoteatrlarda kórsetiledi. 20 naýryzdan bastap «Aqshaqar» anımatsııalyq fılmin usynamyz. Kınoteatrlarǵa mamyr aıynda «Lılo men Stıch», sondaı-aq «Elıo» anımatsııalyq fılmderi, qarashada «Haıýandar shahary 2», al jeltoqsanda «Avatar: ot pen kúl» degen tanymal týyndylardyń qazaqsha nusqalary shyǵady. Munyń beseýi de balalarǵa arnalǵan. BAQ ókilderine osy iske atsalysyp, qazaqtildi aýdıtorııanyń belsendiligin arttyrýǵa kómektesseńizder degen ótinish aıtqymyz keledi.
- Qazaq tiliniń tsıfrlyq korpýsy týraly aıtaıyqshy. Qashan tolyq qurylyp bitedi? Májiliste Ashat Aımaǵambetov basqarǵan jumys tobys osy máseleni retteıtin zań da qabyldap tastady. Osy jańashyldyqtardyń báriniń ıgiligin qazaq tilin tutynýshylar qashan naqty kóre bastaıdy?
- Onyń ıgiligin halyq qazirdiń ózinde kórip jatyr deýge bolady. Óıtkeni bárimiz qoldanyp júrgen alpaýyt jasandy zerde júıeleriniń bári qazaqsha jumys istep tur. Mysaly, ChatGPT-ge kirip, qazaqsha suraq qoısańyz, áp-ádemi jaýap beredi. Ózimiz de kúndelikti qoldanyp júrmiz. Osyndaǵy áriptesterimizdiń kóbi kúndelikti jumysynyń bir bóligin sol júıelermen jasap otyr. Qazirgi nusqasynyń ózinde kúrdeli qateler joq. Tek bergen tapsyrmańyz, qoıǵan suraǵyńyz sapaly bolýy kerek. Biraq bulardyń bári ózimizge yńǵaılap, ózgertýge bolatyn júıeler emes. Mysaly, memlekettiń halyqqa elektrondy nusqada kórsetetin qyzmetterine, bilim berý salasyna, bank qyzmetine beıimdegimiz kelse, ony isteı almaımyz. Ol úshin ashyq kodta jasalǵan júıelerde jumys isteýimiz kerek. Ondaı da joly bar. Biraq bárinen durysy – túp negizi, tamyry qazaqsha jasalǵan tildik model kerek. Biz aıtyp júrgen másele sol. Prezıdent tapsyrma berdi. Tsıfrlyq damý mınıstrligi arnaıy uıym qurdy. AI-Sana dep atalatyn úlken júıe jasalyp jatyr. Biz de shamamyz kelgenshe qosylýǵa daıynbyz. Bul modeldi qajetti aqparatpen tolyqtyrý úshin qazir mátin túrindegi, aýdarma túrindegi qolda bar málimettiń bárin sol jerge jınaý kerek. Onyń óz ereksheligi, «tokendeý» (derektiń qupııa, jasyryn elementin, ózdiginen maǵynasy joq elementpen búrkemelep berý – red.) degen másele bar.
ChatGPT qazaqsha jaqsy jumys istep tur dep aıtyp jatyrmyz. Ýıkıpedııanyń qazaqshalanyp, Google-ge qazaq tiliniń qosylýyna, Microsoft pen ıAndekstiń aýdarma júıeleriniń qazaqsha jumys istep ketýine kezinde biz de úles qostyq. Halyqaralyq áriptesterimizdiń bárine qolymyzda bar qazaqsha mazmundy (málimetter), mátinder men sózdikterdi daıyndap berdik. Tipti sózderdi dybystap berý qajet degen soń ony da jasadyq. ChatGPT-diń birinshi nusqasy 2021 jylǵa deıin ınternette bar bilim qorynyń negizinde jumys isteı bastady. Sol 2021 jylǵa deıin qazaqsha kontentti damytý baǵytynda memleket, qoǵam, oqý oryndary, jekelegen uıymdar, sonyń ishinde bizdiń, burynǵy WikiBilim, qazirgi Ulttyq aýdarma bıýrosy tarapynan jasalǵan jumys osyndaı nátıje berdi. Dál qazir AI sapasyn kóterýden bólek, tól júıemizdi, úlken tildik modelimizdi jasap shyǵarý mindeti tur. Ondaı modeldi kez kelgen maqsatqa beıimdep qoldana alamyz. Ony elimizde kompanııalar, uıymdar, oqý ortalyqtary óz baǵytyna qaraı tereńdetip beıimdeı alady.
Qazaq tiliniń tsıfrlyq derbestikti saqtaýdaǵy róli
- Qazir qazaq tilindegi tekserilgen, júıeli bazasy bar kontent serverlerine shabýyldar jıilegeni, onyń astarynda jasandy zeıin salasyndaǵy báseke jatqany aıtylyp qalyp júr. Biz odan qalaı saqtanýymyz kerek? Jalpy saqtanýymyz kerek pe?
- Saqtaný kerek pe degenińiz oılanýǵa bolatyn másele. Bizge salsa, qazaqsha júıelerdi damytatyn kez kelgen kompanııaǵa kómektesýimiz kerek. Ol amerıkalyq bolsyn, meıli reseılik bolsyn. Óıtkeni olar óz júıesin qazaqsha sóıletkisi kelip tur. Qoldanýshy neǵurlym kóp bolsa, olarǵa soǵurlym tıimdi. Mysaly, «ıAndeks» qazaq tilindegi qoldanýshylardyń sanyn kóbeıtý úshin Qazaqstanǵa kelip, málimetterdi jınap, «Alısasyn» qazaqsha sóıletip, ishindegi ınterfeısterin aýdaryp, jalpy aýdarma júıesine qazaq tilin qosty. Onyń qazaqsha qoldanýshy úshin paıdasy bolmasa, eshqandaı zııany joq. Biz odan qaýip kórmeımiz. Negizgi qıyndyq Qazaqstannyń ishindegi básekeniń álsizdigi, ózimiz jasaǵan balamalardyń joqtyǵynan týyndap otyr. Tsıfrlyq derbestik degen uǵym bar. Bir eldiń ishindegi ınternetti qoldanatyn aýdıtorııa tolyqtaı basqa elden kelgen servısterdiń qolynda bolsa, ózimizdi sıpattaıtyn búkil jeke málimetterdi kóre almaımyz, sebebi óz qolymyzda eshteńe bolmaıdy. Negizgi qaýip – osy tsıfrlyq derbestikten aıyrylyp qalý shyǵar. Ásirese, memlekettiń halyqqa kórsetetin qyzmetine qatysty aıtýǵa bolady. Ondaı qyzmettiń túri kóp. Onyń bárin syrttan kelgen kompanııalarǵa berip qoımaı, ishki qyzmetke aılandyrýǵa múmkindik týyp tur. Syrttan kelgen kompanııalar, qazaqtildi aýdıtorııanyń aldyndaǵy tartymdylyǵyn arttyrǵysy keledi. Onyń jalǵyz amaly – qazaqsha mazmundy kóterý jáne júıeleriniń qazaqsha saýatty tanýy. Tipti tek tildi ǵana emes, qazaqsha tús kóretin adamnyń psıhologııasyn túsinip, oǵan qandaı mýzyka, qandaı jarnama usynýǵa bolatynyn tereń analıtıka negizinde qurastyryp otyr.
- Byltyr mektepterge «Tilge boılaý» ádistemesin engizý josparda bar ekenin aıtqan edińiz. Bizge bul óte keleshegi zor joba bolyp kóringen. Biraq oqý-aǵartý mınıstrliginiń resmı jıyndarynda, habarlamalarynda ol týraly kóp aıtylmaıdy. Qazir joba qandaı satyda jalpy?
- Keshegi bizdiń quryltaıymyzǵa Ǵanı Bektaıuly (Oqý-aǵartý mınıstri Ǵanı Beısembaev) qatysty. Biz osy jumysqa kiriserdiń aldynda mınıstrlik mamandarymen uzaq aqyldasyp, mınıstrmen birge jeke memorandýmǵa qol qoıǵanbyz. Sol memorandýmda siz surap otyrǵan másele aıtylǵan. Bir jyldyń ishinde onnan astam oblysta qazaq tili jáne ádebıeti pánderiniń forýmdaryn ótkizdik. Aımaqtardaǵy 6 myńdaı til jáne ádebıet muǵalimine osy forýmdar aıasynda «Tilge boılaý» ádistemesin tanystyrdyq, nátıjesin kórsettik. Bul ádistemeni iske asyrǵysy kelgen balabaqsha nemese mekteptiń alǵashqy qadamdy neden bastaý keregin túsindirdik.
Sheshim qabyldaıtyn basqarmalarǵa da usynystarymyzdy jiberdik. Bul ádistemeni Qazaqstanǵa ákelip, beıimdep, iske asyrǵan – Nazarbaev zııatkerlik mektepteri. Bizdiń bilýimizshe, mınıstrlik NZM-men birge osy júıeni elge taratý jaǵyn bólek pysyqtap jatyr.
Odan bólek, biz oqý saýattylyǵyn arttyrý jobasyn da qolǵa aldyq. Bilim-Innovatsııa lıtseılerimen birlesip qazaq tilinde oqıtyn balalardyń arasynda «Ana tili» olımpıadasyn ótkizýdi bastadyq. Onyń kezeńderine sóıleý, jazý, sóılem taldaý daǵdylary kiredi. Al ózge tilde oqıtyn balalarǵa «Jarqyn bolashaq» dep atalatyn bólek olımpıadany byltyr ótkizdik, bıyl da josparda tur. Ol qazaq tiline qyzyǵatyn, erekshe yntamen úırenip júrgen balalardyń arasynda uıymdastyrylady.
Bıyl múmkindik bolsa, onlaın formatta ulttyq dıktant ótkizbekshimiz. Bala bolsyn, eresek bolsyn, bárimiz qosylyp, bir yńǵaıly platformada berilgen qysqa ǵana mátindi dıktant retinde jazyp kórsek degen oı bar. Dıktanttan ketken qateni júıe ózi kórsetip beredi. Mundaǵy maqsat bireýdiń qatesin áshkereleý emes. Ár adam óz nátıjesin ózi ǵana kóredi. Biz osy bastama arqyly jazý mádenıetin kóterýge atsalysqymyz keledi. Bıyl iske asyrsaq dep otyrmyz.
- Jańaǵy aıtqan eki olımpıada til úırenýshige ne beredi, tilge ne beredi?
- Biz tilge tereńirek boılap, tabıǵatyn jan-jaqty zerttegisi keletin balalardy iriktep, olardy yntalandyrǵymyz keledi. Bolashaq til mamandaryn osyndaı talantty órenderden jasaqtaý kerek. Qazirgi oqý baǵdarlamasynda biz oqyǵan kezdegideı mazmundama kóp jazylmaıdy, shyǵarmanyń ornyn esse basty, sóılem taldaý, grammatıkalyq jattyǵýlarǵa kóńil az bólinedi. Erteń fılologııa fakýltetine túsetin balalar sanaly tańdaýmen kelse degen oıdan týyndaǵan bastama. Ásirese, jaqsy oqıtyn balalardyń arasynan til mamandary shyǵý kerek. Pedagogıka, sonyń ishinde, fılologııa basqa mamandyqqa túse almaı qalǵan túlekter keletin qosalqy, kenje baǵyt bolyp qalmasa eken deımiz. Týmysynan jyr-dastan, óleń, aıtysqa beıim balalar bolady. Olarǵa qabiletin kórsetip, ónerin ortaǵa salý kerek. Bulardyń bári – bolashaq jýrnalıster, tarıhshylar, etnograftar, ádebıetshiler. Osy orta kúsheımeı, olardyń deńgeıi, bilim-biligi kásibı deńgeıge kóterilmeı, qazaqı ortanyń sapasyn jaqsarta almaımyz. «Ana tili» olımpıadasynyń bir maqsaty osy.
Al «Jarqyn bolashaq» olımpıadasynyń keıbir júldegerlerine joǵary oqý oryndarynyń granttary berildi. Bul qazaq tilin bilý mańyzdy ári trendte ekenin kórsetetin elementter dep sanaımyz.
«Qazaq tilin tehnıka men qarjy tiline aınaldyram degenderge demeýshi bolýǵa daıynbyz»
- Tsıfrlyq damý mınıstrligimen birge qazaq tildi startaptardy qoldaý granttaryn taǵaıyndaý jobasy qolǵa alynypty. Osyny tarqatyp aıtyp berseńiz.
- Bul da - byltyr qolǵa alǵan úlken josparlardyń biri. Buǵan deıin Tsıfrlyq damý mınıstrliginiń qoldaýymen Digital Bridge degen úlken is-shara ótti. Sol sharanyń bir sessııasyn qazaq tili men jasandy zerde taqyrybyna arnadyq. Ol kezdegi mınıstr Baǵdat Mýsın – «Qazaq tili» qoǵamy Ortalyq keńesiniń múshesi. Qazir qyzmeti aýysqanmen, ýádesi bar. Mınıstrliktiń qazirgi basshylyǵy da qarsy emes. Biz bul jerde dáneker bolyp, mınıstrlik usynyp otyrǵan granttardyń ishine bir taqyryp retinde qazaqsha startaptardy qosqymyz keledi. Granttyq baǵdarlama bar, jańadan oılap tabýdyń qajeti joq. Tek erejesin engizip, qazaq tildi jobalardy bólek baıqaýda synaýymyz kerek. Byltyr qyryq shaqty jobanyń sharýasymen júrip ýaqyt bóle almaǵan edik. Bıyl osy máselege qaıtyp kelemiz.
- Jalpy ІT salada qazaq tilde startap jasaýshylardyń sany kóp pe?
- Kóp. Bizge jıi habarlasyp, usynystarmen shyǵyp jatady. Startap jasaımyz dep nıet tanytýshylardyń kóbi - jastar, oqýdy jańa bitirgen jalyndy býynnyń ókilderi. Jas bolǵan soń maksımalızm bar, «qoǵamǵa paıdaly jobany nege birden qoldap ketpeıdi» dep ókpeleıtin kezder bolady. Olarmen jeke sóılesip, tálimgerlik jasap, baǵyt berýge barynsha tyrysamyz. Kez kelgen jobanyń alǵa basyp ketýi úshin onyń qazaq tilinde bolýy jetkiliksiz. Qazaq tildi ortanyń qajettiligin dóp basýy kerek. Ony dál tabý qıyn. Ońaı bolsa, eldiń bári startap jasap, tabysty bolyp keter edi.
- Byltyrǵy suhbatyńyzda qazaq tilin qurylys pen bıznestiń, bank pen ónerkásiptiń tiline aınaldyrý baǵytyna oıysatyndaryńyzdy aıtqan edińiz. Nátıje bar ma?
- Bizge keregi – siz ataǵan salany jaqsy biletin ári tilge janashyr mamandar. Óıtkeni bul jumystyń aýqymy óte úlken, bir ózimiz alyp kete almaımyz. Mysaly, qurylys salasyn zerttep júrgen maman osy salanyń sózdigin daıyndaımyn nemese qurylys salasynyń qujattaryn til zańdylyqtaryna saı etip aýdaryp beremin degen usynystarymen kelse, qoldap jiberýge daıynbyz.
Byltyr Qurylys jáne ónerkásip mınıstrimen memorandýmǵa qol qoıdyq. Ol kezdegi mınıstr Qanat Sharlapaev bolatyn. Ol kisi ana tilimizdi qoldaýǵa daıyn. Reseıdiń Ombysynan kelgen azamat. Jarty jyldyń ishinde ózi de tildi birshama úırenip, sóılep ketti. Aramyzda burynnan júrgen talaı otandasymyzǵa úlgi qylatyndaı qadam jasady.
Mınıstrlik qurylys, kommýnaldyq sharýashylyq, jer qoınaýyn paıdalaný, ónerkásip sekildi tórt salaǵa jaýap beredi. Osy baǵyttardyń bárinde qazaqsha qujat júrgizip, zańnamany jetildiretin daıyn maman az dep bizge júgindi.
Qysqa ýaqyttyń ishinde sol qujattardyń bárin kóterip, sózdigi men glossarıin daıyndamaq bolǵanbyz. Biraq sony ıgerip kete alatyn maman tappadyq. Kóp salada másele osyǵan kelip tirelip tur. Nıet bar, biraq ony biletin, túsinetin maman tapshy. Biz Halyqaralyq «Qazaq tili» qoǵamy óz salasyn jaqsy biletin, jany ashıtyn, salany qazaqsha sóıletýge ýaqyty men kúshin, júıkesin sarp etýge daıyn adam bolsa, qoldaý kórsetýge daıynbyz. Qoldaý degenimiz demeýshilik jasaýdan bólek, sol salaǵa jaýapty joǵary laýazymdy azamattarǵa shyǵyp, tanystyrýǵa daıynbyz. Qanat Sharlapaevtyń ornyna kelgen Ersaıyn Naǵaspaevpen kezdeskeli otyrmyz. Ol kisi de qyzmetine kiriskennen keıin habarlasyp, birge jumys isteý jóninde aqyldasqysy keletinin aıtyp jatyr. Sondyqtan tosqaýyl bolyp jatqan eshkim joq. Bári de paıdaly bolǵysy keledi. Biraq másele naqty jumys isteıtin, kúndelikti ýaqytyn arnaýǵa daıyn mamannyń tapshylyǵyna kelip tirelip jatyr.
- Ondaı nıeti bar, óziniń kásibıligine, bilimine senimdi adamǵa neshe teńge kóleminde demeýshilik kórsetýge daıynsyzdar?
- Ol usynatyn jobasynyń aýqymyna baılanysty. Búkil sharýany ysyryp qoıyp, tek qana osymen aınalysam dese, jobasynyń merzimi men qunyn naqty aıtsa, jolyn birge tabamyz. Óıtkeni demeýshilik degende, óz qaltamyzdan sýyryp alyp bere salmaımyz. Qurylys salasyn qazaqsha sóıletem dese, qurylys kompanııalarynyń basshylarymen sóılesemiz. Mınıstr de ýádesin berdi. Bizdiń qyzmetimiz dánekerlik jasap, kepil bolý dep sanaımyz. Sapasyna kúsh salyp, qadaǵalaýdy óz moınymyzǵa alamyz. Qurylysqa ǵana emes, kez kelgen salaǵa osyndaı ustanymmen qaraımyz.
Bıylǵy meje – endaýment qorǵa 1 mlrd teńge jınaý
- Qatelespesem, sizdiń Halyqaralyq «Qazaq tili» qoǵamyna tóraǵalyq etetin merzimińizdiń aıaqtalýyna 2 jyl qalypty. Osy eki jyldan keıin uıymdy izbasaryńyzǵa qandaı kúıde tapsyram dep oılaısyz?
- «Qazaq tili» qoǵamy qoǵamdyq uıym retinde eshkimge táýeldi emes, turaqty jospary bar, ol josparyn erkin iske asyra alatyndaı qarajaty bar uıymǵa aınalsa dep armandaımyn. Uıymdy sheshim qabyldaý júıesi ashyq qurylymǵa aınaldyrǵymyz keledi.
Bir jyldyń ishinde 20 aımaqtaǵy basshylardyń segizin aýystyrdyq. Ulttyq oqý oryndarynyń, aımaqtyq oqý oryndarynyń basshylary kelip jatyr. Ózimiz aımaq deńgeıinde qolynda ádistemesi, resýrsy, mamandary bar azamattardyń tildiń sharýasyna atsalysqany tıimdi bolady degen oıdamyz. Sebebi, tildiń sharýasy – kúndelikti ýaqyt, kúsh talap etetin jumys.
- Byltyrǵy suhbatta Endaýment qordyń shotynda 500 mln teńge jatqanyn, taǵy 300 mln teńgeniń ýádeleri bar ekenin aıtqan edińiz. Bir jyldyń ishinde ol ýádeler oryndalmaǵan sııaqty...
- Jalpy bir jyldyń ishinde Endaýment qordyń tildi damytý máselesinde durys tetik ekenin dáleldedik. Qazir 15 paıyz tabysy bar. Bul qarjyǵa kem degende keńse jaldap, túrli-túrli jobany iske asyrýǵa bolatynyn kórip otyrmyz. Bıyl qordaǵy aqshany 1 mlrd teńgege jetkizemiz degen mindet qoıdyq. Byltyr jaqsy bastalǵan edi. Keıin sý tasqyny boldy, ózge sebepter bar. Ýáde etken azamattar sál ýaqyt berýimizdi ótindi. Bıyl qaıtadan solarǵa júginemiz. Aqsha bermeıtin boldyq dep otyrǵan eshkim joq. Tutqıyldan kelgen apat olardyń da, bizdiń de josparymyzdy ózgertti. Qoldaımyn dep otyrǵan azamattar az emes. Onyń ústine, Endaýment qordyń ashyqtyǵyn, qorǵa salǵan aqshasy ustaǵannyń aýzynda, tistegenniń qolynda ketpeıtinin, tek ınvestıtsııalyq tabysy ǵana naqty sharalarǵa jumsalatynyn, naqty esep beretin, ashyqtyǵy men tıimdiligi joǵary qural ekenin kórip otyrǵandyqtan qoldaý áli de bola beredi dep oılaımyn.