Psıhıkalyq aýytqýy bar jandarǵa teń qarasaq stıgma azaıady – maman

ASTANA. KAZINFORM – Respýblıkalyq psıhıkalyq densaýlyq ǵylymı-praktıkalyq ortalyǵy bas dırektorynyń klınıkalyq jáne ǵylymı jumystar jónindegi orynbasary, PhD, MBA Nábı Esimovpen psıhıkasy buzylǵan jandardyń máselesin talqylaǵan edik.

- Nábı Bolatuly, aldymen psıhıkalyq aýrýlardyń qandaı túrleri bar, osydan bastasaq?

- Elimizde psıhıkalyq aýrýlardyń halyqaralyq onynshy jiktelimi qoldanylady, halyqaralyq standartpen jumys isteımiz. Jalpy aýrýlardy úlken eki topqa bólemiz, endogendik jáne ekzogendik buzylystar jáne úshinshi osy eki aýrýdyń aralas túri bar.

Endogendi aýrýlardyń negizgi ereksheligi — olardyń damýy syrtqy faktorlarǵa emes, aǵzanyń ishki qurylymdarynyń nemese fýnktsııalarynyń buzylýymen baılanysty. Mysaly, shızofrenııa kóbinese genetıkalyq beıimdilik pen mıdyń hımııalyq teńgerimsizdigine baılanysty damıdy degen boljam bar.

Ekzogendi aýrýlar — syrtqy faktorlardyń áserinen týyndaıtyn aýrýlar. Ekzogendi aýrýlar aǵzaǵa syrtqy ortadan kelgen áserlerden (mysaly, ınfektsııalar, travmalar, toksınder, qorshaǵan orta jaǵdaılary) bolady. Mysaly, psıhogendik depressııa — kúshti stresster, emotsıonaldy jaraqattar nemese aýyr jaǵdaılardan keıin (jaqyn adamnyń qazasy, jumystan shyǵyp qalý, uzaq ýaqytqa sozylǵan qıyndyqtar) paıda bolatyn depressııa.

- Tuqym qýalaıtyn túrleri qalaı beriledi? Ákeden be, shesheden be? Neshe urpaqqa deıin taralýy múmkin?

- Qazir álemde tuqym qýalaıtyn aýrý máselesi ózekti bolyp tur, onyń ishinde mentaldy buzylý da bar.

Tuqym qýalaıtyn psıhıkalyq aýrýlar — psıhıkalyq buzylystar, olardyń damýy genetıkalyq faktorlarǵa baılanysty bolady. Bul aýrýlar belgili bir dárejede ata-analardan balalarǵa beriledi.

Genetıkalyq beıimdilik adamnyń psıhıkalyq densaýlyǵyna áser etip, belgili bir aýrýlardyń paıda bolýyna yqpal etýi múmkin. Alaıda, tuqym qýalaýshylyq - tek aýrýdyń damýynyń bir sebebi ǵana, onyń damýy úshin qorshaǵan orta, ómir jaǵdaılary jáne basqa faktorlar da mańyzdy ról atqarady. Teorııa óte kóp, biraq ázirge aýrýdyń qalaı tuqym qýalaıtyny týraly naqty ǵylymı dálel joq jáne eshbir ǵalym onyń sebebin túsindirip aıtyp bere almaıdy.

- Psıhıkalyq aýrý bary týǵan bette baıqala ma, álde belgili bir ýaqyttan keıin biline me?

- Psıhıkalyq aýrýlar ártúrli jasta kórinýi múmkin, biraq olardyń kóbisi jasóspirimdermenjas adamdarda (15-30 jas aralyǵynda) baıqala bastaıdy. Bul jas aralyǵynda adamnyń mıy men psıhıkasy áli tolyq qalyptasyp bolmaǵandyqtan, psıhıkalyq buzylystardyń paıda bolý qaýpi joǵary bolady.

Psıhıkalyq aýrýlardyń kópshiligi jasóspirimder men jastarda kórinis bere bastaıdy. Alaıda, árbir aýrýdyń ózindik damý kezeńi men kóriný ýaqyty bar. Keıbir psıhıkalyq buzylystar balalarda nemese óte kesh jasqa qaraı baıqalýy múmkin.

- Psıhıkalyq aýrýlary bar, ásirese kámeletke tolmaǵan naýqastardyń em qabyldaý erekshelikteri qandaı?

- Árıne, balalar men jasóspirimderdi emdeý erekshelikteri bar.

Birinshiden, preparattyń dozasy, ıaǵnı belgili bir mólsherde beriledi.

Ekinshiden keıbir dári-dármekti tek 18 jastan asqanda ǵana qoldanýǵa ruqsat. Sol sebepten, balalar psıhıatry preparattardy osy erekshelikterdi eskerip taǵaıyndaıdy.

Úshinshiden, bala preparattardy ýaqtyly qabyldaýyn qadaǵalaý kerek. Onyń ústine, bala dári-dármekti qabyldaýdyń dozasyn bilmeýi múmkin. Osy oraıda, balalar psıhıatry naýqas balanyń ata-anasy nemese zańdy ókilimen tyǵyz jumys isteıdi.

- Qazaqstanda mundaı naýqastar qalaı emdeledi?

- Elimizde barlyq emdeý ádisteri Densaýlyq saqtaý mınıstrligi bekitken klınıkalyq hattamalar negizinde júzege asyrylady. Onda aýrýdyń dıagnostıkasy, emdeý ádisteri, aldyn alý sharalary túbegeıli dáleldi medıtsına negizinde sıpattalyp jazylady. Bul qujatqa negizdele, dárigerler emdeýdi iske asyrady.

- Májbúrlep emdeý qaı kezde qoldanylady?

- Psıhıkalyq aýytqýy bar balalardy májbúrlep emdeý sottyń sheshimimen júrgiziledi, ıaǵnı naýqastyń qandaı mekemede nemese statsıonarda em alatynyn sot taǵaıyndaıdy.

«Májbúrlep emdeý» men «kelisim bermeı emdeý» sııaqty termınderdi ajyrata bilýimiz qajet. Jańa aıtqanymdaı, májbúrlep emdeý tek sot sheshimi negizinde bolsa, kelisim bermeı emdeý dáriger psıhıatrdyń Halyq densaýlyǵy kodeksine negizdelgen sheshimimen taǵaıyndalady. Mundaı sheshim naýqas ózine jáne/nemese aınalasyndaǵy adamdarǵa qaýipti bolǵan jaǵdaıda qabyldanady.

- Shızofrenııa degenimiz ne, onyń negizgi belgileri qandaı?

- Shızofrenııa – sozylmaly túrdegi mentaldy buzylys. Negizgi belgileri pozıtıvti jáne negatıvti bolyp bólinedi. Pozıtıvti - psıhıkaǵa ilese júretin úrdis, mysaly gallıýtsınatsııa nemese sandyraq oılar. Al negatıvti túri adamda bolatyn emotsııanyń azaıýy nemese joǵalýyna baılanysty, ıaǵnı sol sebepten negatıvke aınalady. Olar syrtqy ortadan alys, ne bolyp jatqanyna mán bermeıdi jáne eshqandaı qyzyǵýshylyq tanytpaıdy.

- Bul aýrýdan tolyq aıyǵý múmkin be, álde ómir boıy baqylaýda bolý kerek pe?

- Álemdik málimetterge súıensek, psıhıkalyq aýytqýdan tolyǵymen aıyǵyp ketý faktisi joq. Biraq, shızofrenııa aýrýyna qatysty remıssııa degen termın bar, ol degenimiz adamnyń eshqandaı sımptomsyz qoǵamǵa qaıta beıimdelýi. Bizdiń maqsat – patsıentti remıssııa jaǵdaıyna deıin jetkizý jáne sol deńgeıde saqtap qalý.

- Psıhıkalyq densaýlyqqa qatysty qoǵamdaǵy stıgmany qalaı azaıtýǵa bolady?

- Memleket pen qoǵam neǵurlym damyǵan bolsa, mentaldy buzylýy bar naýqastardyń stıgmasy soǵurlym az bolady. Sondyqtan bul másele qoǵamda, buqaralyq aqparat quraldarynda keńinen talqylanýy qajet. Psıhıkalyq aýytqýy bar jandardy qoǵamnan ajyratpaı, teń qarasaq, stıgma azaıady dep oılaımyn.

Destıgmatızatsııa úrdisine memleket tarapynan jasalyp jatqan yqpaldardan basqa, halyqtyń sana seziminiń oıanýy men ár adamnyń óz otbasynda tárbıe alýy jáne berýi zor úlesin tıgize alady degen oıdamyn.

- Mundaı naýqastardyń quqyqtary men olardy qorǵaý sharalary qandaı?

- Tıisti zańdar men normatıvtik-quqyqtyq aktiler bar, odan bólek buıryq bar. Sonymen qatar Halyq densaýlyǵy týraly kodekstiń ishinde psıhıkalyq aýytqýy bar jandardy qorǵaý máseleleri qarastyrylǵan.

Búgin Májilistiń Áleýmettik-mádenı damý komıtetinde psıhologııa qyzmetiniń problemalary men sheshý joldary qaralyp jatyr.

Elimizde psıhologııalyq kómekke qatysty jańa zań qabyldanady. Bul týraly Májilis depýtaty Ashat Aımaǵambetov málim etti.

Buǵan deıin geshtalt-psıholog Leıla Mırastyń psıhıkasy dertke shaldyqqan, ıaǵnı qaýipti bolýy múmkin adamdy qalaı baıqap, qalaı saqtaný kerektigi týraly keńesin jarııalaǵan edik. 

Aıta keteıik, elimizde minez-qulqy psıhıkalyq buzylǵan (aýytqýy bar) 204 408 adam bar, onyń 44 781-i - kámelet jasyna tolmaǵan balalar men jasóspirimder.

Eske salsaq, elordada jasóspirim lıfti ishinde balany pyshaqtap tastaǵan edi. Keıin belgili bolǵandaı jasóspirim arnaıy esepte turǵan. Qazir ol psıhıatrııalyq statsıonarda otyr.