Prezıdent pármeni: jalpy ishki ónim joǵarylap jatyr ma
Aldaǵy qyrkúıek aıynyń basynda Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev Qazaqstan halqyna kezekti Joldaýyn jarııalaıdy. Kóbine eldiń saıasaty, ekonomıkasy men qoǵamdyq ómirindegi ózgerister men jańashyldyqtar Joldaýda júktelgen mindettemelerden bastaý alyp jatatyny jasyryn emes. Osy tusta Kazinform tilshisi bir jylǵa taıaý ýaqyt buryn, 2023 jyldyń 1 qyrkúıeginde jarııalanǵan Joldaýdy bir sholyp, ondaǵy tapsyrmalar qalaı oryndalyp jatqanyn taldap kórdi.
Joldaýdan bir tıek
Árıne, Jyl saıynǵy Joldaý bir taqyryppen shektelmeıdi, aıasy keń. Sondyqtan basty sanalǵan salalarǵa toqtalamyz. Byltyrǵy Joldaý negizinen ekonomıkalyq damýǵa baǵyttalǵanyn bilemiz. Sonyń ishinde mańyzdysy – jalpy ishki ónim. Eń aldymen Qazaqstan Prezıdenti osyǵan toqtalǵany este.
– 2022 jyly Qazaqstannyń ishki jalpy ónimi 104 trıllıon teńge boldy. Elimizge 28 mıllıard dollar tikeleı shetel ınvestıtsııasy tartyldy. Bul – rekordtyq kórsetkish. Syrtqy saýda-sattyq buryn bolmaǵan deńgeıge, ıaǵnı, 136 mıllıard dollarǵa jetti. Onyń 84 mıllıardy – eksport. Syrtqy qorymyz 100 mıllıard dollarǵa jýyqtady.
Osyndaı asa mańyzdy shaqta zor ekonomıkalyq serpilis jasaýǵa elimizdiń tolyq múmkindigi bar. Ol úshin biz birtindep jańa ekonomıkalyq úlgige ótýimiz kerek. Basty maqsat – qaǵaz júzindegi bıik jetistikterge qol jetkizý emes, shyn máninde halyqtyń turmys sapasyn jaqsartý bolýǵa tıis, – degen Memleket basshysy.
Dúnıejúzinde halyqtardyń áleýmettik-ekonomıkalyq jaǵdaıyn jalpy ishki ónim arqyly baǵamdaý tájirıbesi qalyptasqan. Al bizdegi jaǵdaı qandaı ekenin bilý úshin taqyrypty taldaýǵa kósheıik.
Úkimet ulttyq ishki ónimge zer saldy ma?
QR Ulttyq statıstıka bıýrosynyń derekterine zer salsaq, keıingi 3 jylda elimizdiń jalpy ishki ónimi turaqty túrde jaqsy ósim kórsetkenin baıqaımyz. Máselen, 2021 jyly – 83,9 trln teńge, 2022 jyly – 103,7 trln teńge, 2023 jyly 120,5 trln teńgeni quraǵan.
Ekonomıkalyq saıasat ınstıtýtynyń dırektory Qaıyrbek Arystanbekovtiń aıtýynsha, jalpy ishki ónimde aıtarlyqtaı ósim bar, desek te kelesideı kórsetkishterdi esten shyǵarmaǵan jón.
– Jalpy ishki ónim kez kelgen eldiń ekonomıkalyq ál-aýqatyn kórsetetin ındıkator sanalady. Alaıda buǵan qosylatyn taǵy bir kórsetkish bar, ol – ulttyq ishki ónim nemese jalpy ulttyq ónim. Mysaly, bizdiń baǵalaýymyzsha, jalpy ishki ónim 100 paıyz bolsa, sonyń ishinde ulttyq ishki ónim 50-60 paıyz sheginde. Aıyrmashylyǵy nede deseńiz, jalpy ishki ónimde elimizdegi barlyq kompanııalar, sheteldikterdiń de qatysýymen bolǵan ónimdi aıtady. Al ulttyq ishki ónimde tek ulttyq kompanııalar óndiretin kólem belgilenedi. Halyqtyń ál-aýqatyna tikeleı osy ulttyq ishki ónim áser etedi. Sondyqtan Úkimetke jalpy ishki ónimmen shektelip qalmaı, ulttyq ishki ónimdi de ulǵaıtatyn strategııa kerek sekildi, – deıdi ekonomıst.
Sarapshynyń aıtýynsha, jalpy ishki ónimdi esepteý túrleri kóp: tutyný, óndiris jáne qarjy operatsııalary boıynsha. Qazir dástúrli tásil retinde óndiris boıynsha esepteledi. Bul tusta elimizdiń jalpy ishki óniminiń qurylymyna toqtalsaq bolady. Barlyǵyn bútindep 100 paıyz dep qarastyrar bolsaq, úlesi boıynsha shaqqanda qyzmetter óndirisi birinshi orynda – 56,4 paıyz. Budan keıin ónerkásip (26,5 paıyz), taza salyqtar (7,3 paıyz), qurylys (5,5 paıyz) pen aýyl, orman jáne balyq sharýashylyǵy (4,3 paıyz) tur.
Salalar boıynsha eskeretin jaıttar bar
Qaıyrbek Arystanbekovtiń aıtýynsha, jalpy ishki ónimdi esepteý barysynda eń basty ındıkator – syrtqy saýda balansy. Munda defıtsıt emes, kerisinshe profıtsıt bolsa, jalpy ishki ónimge eseptelinedi. Eger tapshylyq baıqalsa, alynyp tastalady. ıAǵnı, ekonomıkanyń basty maqsaty – syrtqy saýdada profıtsıt ustap turý.
– Qazaqstan syrtqy saýdada munaı jáne gaz salasy boıynsha profıtsıt qalyptastyra aldy. Degenmen qyzmet kórsetý salasynda defıtsıt bar, shamamen jyl saıyn 3-5 mlrd dollar utylyp keldik. Bul soma jalpy ishki ónimnen shegeriledi. Taǵy bir baǵyt – kirister balansy. Bul tusta da utylǵan jaǵdaılar bar, keıingi ýaqyttarda jyl saıyn 24-25 mlrd dollar tabys shet elderge ketip jatyr, – deıdi sarapshy.
Byltyr elimizdiń syrtqy saýda-sattyǵy 139,8 mlrd dollarǵa jetip, 2022 jylǵy rekordtan (136 mlrd dollar) asyp túsken eken. Al eksport 78,6 mlrd dollardy quraǵan (2022 jyly – 84 mlrd dollar). ıAǵnı, eki jyl qatarynan bir teńgerimdi ustap tura alǵanyn kórsetedi. Jalpy, kópshilikke jalpy ishki ónimniń mólsheri jan basyna shaqqandaǵy esepteý boıynsha tanys. Ulttyq statıstıka bıýrosynyń málimetinshe, 2023 jyly bul kórsetkish 13,2 myń dollar sheginde turǵan. Ekonomıkalyq saıasat ınstıtýty dırektorynyń sózinshe, jalpy ishki ónimdi jan basyna shaǵýdyń bir emes, ártúrli jaǵdaılardy anyqtaıtyn eki kórsetkishi bar.
– Negizi jalpy ishki ónimniń jan basyna shaqqandaǵy kórsetkishi tym mańyzdy bolyp sanalady. Onyń ózi eki túrge bólinedi. Birinshisi, valıýtalyq baǵam boıynsha. Ekinshisi, ulttyq valıýtanyń satyp alý qabileti boıynsha esepteý. Mysaly, eń qajetti sanalatyn nan, sút pen tuzdyń baǵasy AQSh-ta, Ózbekstanda jáne Qazaqstanda basqasha bolady. Uqsas taýarlardyń ár eldegi baǵasyna saı ulttyq valıýtanyń satyp alý qabileti eskeriledi. Keıingi derekterde Qazaqstannyń jalpy ishki ónimi jan basyna shaqqanda valıýtalyq baǵam boıynsha 12-13 myń dollardan keledi. Al ulttyq valıýtanyń satyp alý qabileti boıynsha 28-29 myń dollar bolady, – dedi Qaıyrbek Arystanbekov.
Aıtpaqshy, halyqtyń ál-aýqatyn anyqtaýda eldiń ár azamatynyń qarjylyq jaǵdaıy ózinshe ról oınaıdy. Bastysy, ekonomıkany basqarýshy vedomstvolardyń ustanatyn saıasaty ońtaıly bolýǵa tıis.
– Jalpy ishki ónimdi jan basyna shaqqanda Ortalyq Azııa elderiniń arasynda alda ekenimiz ras. Alaıda «halyqtyń ál-aýqaty osy kórsetkishke laıyq pa?» degen saýal bar. Sebebi eldiń kópshiliginde nesıe men qaryzdar jeterlik. Sondyqtan másele Úkimet pen Ulttyq banktiń júrgizetin ekonomıkalyq saıasatyna tikeleı baılanysty. Máselen, ınflıatsııany aýyzdyqtaý boıynsha bizde kóptegen kemshilik pen súriný boldy. Baǵa kóterilgen saıyn halyqtyń turmys deńgeıi soǵan saı álsirep otyratynyn Úkimet aldaǵy ýaqytta eskerip, jospar qura áreket etkeni jón, – dep túıindedi sarapshy.
Qoryta aıtqanda, jalpy ishki ónimdi eseleýge baǵyttalǵan Prezıdent tapsyrmasy jaqsy oryndalyp jatqany kórinedi. Aldaǵy Joldaýda bul taqyryp taǵy da sóz bolýy múmkin. Tek Úkimet óz jumysyn ekonomıkalyq klımatqa qolaıly etip atqara alsa jetkilikti.
