Prezıdenttiń reformalary bıliktiń negizgi kúshin halyqtyń ózine berýge negizdelgen – Aıdos Sarym
Májilis depýtaty, saıasattanýshy Aıdos Sarym keıingi bir jylda prezıdent ınstıtýty qanshalyqty transformatsııalanǵany týraly pikir bildirdi, dep habarlaıdy Kazinform.
«Shynyn aıtatyn bolsaq, máseleniń eki jaǵy bar. Bir jaǵynan Prezıdenttiń ózi de el ishindegi bıliktiń monopolııasy qandaı qııanatqa ákeletinin bizden artyq túsinbese, kem túsinbeıtini anyq. Sol sebepti de úlken reformalardy 2019 jyly bastap, 2022 jyly jalǵastyrdy. Elimiz jabylyp qalǵan joq, kerisinshe, ashyla tústik. Ony kórmeý, elemeý ıa soqyrlyqtyń, ıa bir teris pikirdiń bar ekeniniń aıqyn kórinisi.
Sondyqtan, meniń túsinigimde basty másele — eldegi bolyp jatqan ózgeristerdiń baǵyt-baǵdaryn aıqyn túsinýimiz kerek, onyń qadir-qasıetine jetýimiz kerek. Sebebi baıqasańyz, eldegi búkil reformany prezıdent ózinen bastady. Eń aldymen, prezıdent óziniń fýnktsııalaryn, múmkindikterin shektedi. Mysal úshin, Konstıtýtsııaǵa eshqandaı referendým nemese eshbir parlament ózgerte almaıtyndaı qylyp, tasqa tańbalap jazdyq. Prezıdent tek qana 7 jylǵa saılanatyny týraly prıntsıp negizgi prıntsıptiń biri bolyp bekidi. Prezıdent saıası partııada bola almaıdy, prezıdent óziniń týysqandaryn memlekettik qyzmetke tarta almaıdy jáne kvazımemlekettik sektorǵa jetekshi qylyp qoıa almaıdy. Ol baǵyttar bekerden-beker jazylǵan joq», — deıdi sarapshy.
Onyń paıymdaýynsha, elde bolyp jatqan ózgerister qoǵam men bıliktiń arasyn jaqyndatýǵa ǵana baǵyttalyp otyr.
«Sýperprezıdenttik júıe qalyptasyp kele jatyr deýshiler áli de bolsa, sol baıaǵy «Eski Qazaqstannyń» tusynda qalyptasqan túsiniktermen júrip qalǵan top bolýy múmkin. Sondyqtan, meniń oıymsha, bul jerde eń basty másele bireý ǵana. Elimizde bolyp jatqan saıası reformalar. Konstıtýtsııalyq reforma aınalyp kelgende qoǵam men bıliktiń arasyn jaqyndatýǵa, bılikti qoǵamǵa táýeldi etýge, bıliktiń negizgi kúshin, múmkindikterin halyqtyń ózine berýge negizdelgen. Biz Orta Azııadaǵy ákimderdi saılaı bastaǵan tuńǵysh memleketpiz. Bizden basqa eshbir kórshimizde ákimderin saılap jatqan el joq aımaqta. Tipti, Reseıdiń ózinde kezinde ol bolǵan ınstıtýt. Qazir olar bas tartyp, bir jaǵyna buryp tastady. Osynyń ózi-aq kóp nárseni ańǵartady. Sondyqtan «Sýperprezıdenttik memleketke kele jatyrmyz» degen sııaqty áńgimeler, meniń oıymsha, qoǵamda óziniń ornyn taba almaǵandardyń nemese burynǵy júıeni qalaıtyn bir azamattardyń sóz ustyny sııaqty bolyp kórinedi», — deıdi ol.
Saıasattanýshy atqarýshy bılikten basqa sala ókilderiniń de ár sózin «Prezıdent tapsyrmasy boıynsha» dep bastaıtyn tendentsııa týraly pikir bildirdi.
«Bul jerde máseleni ekige bólý kerek sııaqty. Mysaly, «Amanat» partııasynyń ókilderi jańaǵydaı nárseni aıtsa, ol zańdy. Óıtkeni, „Amanat“ partııasy — prezıdenttiń saıası tuǵyry, saıası qoldaýshysy bolyp otyrǵan partııa. Biz usynǵan Álıhan Smaıylov — „Amanat“ partııasynyń Premer-Mınıstri. Úkimettiń iske asyryp jatqan baǵdarlamasy — aınalyp kelgende Prezıdenttiń jáne «Amanat» partııasynyń usynǵan saılaýaldy baǵdarlamasynyń iske asyrylýy. Biz prezıdenttiń saıası tuǵyry retinde osyny negizge ala otyryp, damytyp, sony ári qaraı usynǵanbyz. Sondyqtan, depýttardyń kóbiniń jańaǵydaı áńgime aıtýy zańdy. Óıtkeni, biz prezıdenttiń saıası baǵytyn qoldaımyz, biz onyń iske asyrlýyn qalaımyz, soǵan eńbektenip jatyrmyz.
Sot bıligi dep qaldyńyz, menińshe, sottyń eshbir sheshiminde «Prezıdenttiń tapsyrmasyna saı» degen áńgime joq. Mysal úshin, búgin kezinde ádiletsiz dep tanylǵan kóptegen ister qaıta qaralyp jatyr. Sondaı isterde prezıdentke dáıeksóz jasalatyny zańdy. Advokattardyń nemese bılikpen sottasyp júrgen azamattardyń «Jańa Qazaqstandaryńyz qaıda?» dep prezıdentke qaıyrylýy zańdy. «Jańa Qazaqstandaryńyz qashan bastalady?» dep suraý — zańdy qubylys. Biraq ekinshi jaǵy bar. Eshbir sottyń sheshiminde, eshbir sottyń naqty sheshiminde ondaı áńgime joq. Búgin elimiz sot júıesin, quqyqtyq júıeni qaıta quryp jatqan memleket bolǵandyqtan sýdıalardyń emes, sottyń reformasymen aınalysyp jatqan azamattardyń prezıdentke silteme jasaýy zańdy. Óıtkeni oǵan búkil qoǵam silteme jasap jatyr, búkil qoǵam osy ózgeristerdiń bolǵanyn qalaıdy. Onyń ishinde sýdıalar da ǵylymı konferentsııalarda, ózderiniń jınalystarynda áńgime aıtýyn durys dep tanysaq, al ol sottyń óziniń úkiminde, eshbir zańdy sheshiminde ondaı silteme joq. Sondyqtan máseleni osylaı ekige bólip qaraǵanymyz durys», — dedi Aıdos Sarym.
Prezıdent ınstıtýtynyń buǵan deıingi keıbir ókiletteri Parlamentke berilgenin jıi aıtamyz. Qazirgi memleket basshysy qolynda qalǵan ókiletterdi, prezıdent ınstıtýtynyń quzyretterin, múmkindikterin qanshalyq tıimdi paıdalana alyp otyr? Sarapshy bul máselege de pikir bildirdi.
«Menińshe, óte tıimdi paıdalanyp otyr. Mysaly, syrtqy saıasat, qorǵanys, qaýipsizdik sııaqty negizgi máseleler turǵysynan eshqandaı ózgeris bolǵan joq. Biraq saıası baǵyttaǵy, ekonomıkalyq baǵyttaǵy reformalardy iske asyrý, meniń oıymsha, oryndy. Jaqyndaǵy reforma aıasynda Úkimetke kóptegen másele boıynsha erkindik pen jaýapkershilik berilip otyr. Úkimettiń nemese ár salalyq mınıstrliktiń, ákimdiktiń óz baǵdarlamasy bolý kerek. Sonyń bárin ashyq jarııalap, soǵan halyq aldynda, Májilis nemese máslıhat depýtattarynyń aldynda jaýap berý degen sııaqty baǵyttardy ashyq aıqyndap berdi. Biraq prezıdent óziniń arbıtrlyq fýnktsııasyn saqtap otyr.
Prezıdenttiń saılanǵanyna jaqynda ǵana bir jyl boldy. Endi 6 jyly qaldy degen sóz. Osy 6 jyldyń ishinde bizge kóptegen saıası reformany júzege asyryp qana qoıý azdyq etedi. Biz onyń bárin saıası mádenıet pen saıası dástúrge aınaldyrýymyz kerek, ıaǵnı ákimder saılaýdy úırenýimiz kerek. Búgingi tańda oblys ákimderinen basqa ákimderdiń bárin saılaıtyn jaǵdaıǵa jetip qaldyq. Eksperımentaldy saılaý ótti. Onyń qorytyndysyn qarap otyrmyz. Onyń aldynda 2 myńǵa jýyq aýyl ákimin saıladyq. Sonyń bárin baıqap otyrsaq, jaqsy ózgeris bar. Qarapaıym mysal, halyq ózi saılaǵan ákimder belsendirek jumys istep jatyr degen sııaqty keıster bar, ıaǵnı jaýapkershilikti bólisý, ony túsiný degen áńgime bar. Jalpy bıliktiń memleket isi halyqqa tikeleı qajet ekendigin de, memleket isi halyq quzyretinen, halyq ustanymynan týyndaǵany ádiletti ekenin bárimiz túsinip kele jatyrmyz. Kem degende, aldaǵy merzimde bir Májilis saılaýy, bir Senat saılaýy, bir máslıhat saılaýy ótedi. Ákimderimizdi bir-bir ret saılap alamyz. Osy kezeńde biz kóp nársege úırenýimiz kerek. Prezıdent óz tuǵyrynan ketip, el tizginin basqa prezıdentke bergen kezde munyń bári shyn mánindegi saıası mádenıet pen dástúrge aınalyp ketetin dúnıe bolý kerek. Jurt tańǵalmaıtyn, tańsyq qylmaıtyn, óz-ózin ári qaraı aqtap ketetin, alyp ketetin avtomatty túrde uǵylatyn dúnıelerge aınalý kerek. Osynyń bárin túsinip alyp ketsek, Prezıdent dittegen maqsatyna jetip, reformalarynyń negizin jasady dep aıtýǵa bolatyn shyǵar», — dedi sarapshy.
Onyń paıymdaýynsha, qazirgi prezıdenttik ınstıtýt turǵanda parlamenttik respýblıka qurý máselesi ózekti emes.
«Bir jaǵynan men ondaı pikir aıtyp otyrǵan azamattardy túsinbeımin. Ekinshi jaǵynan, ózim osy másele tóńireginde kóptegen azamatpen pikir talastyryp, oı jarystyryp kórdim. Sonda baıqaǵanym, jańaǵy sııaqty bastamalar jalpylama áńgime bolyp ketken. «Júıeni ózgertý kerek» degen sııaqty jalpylama ýáj. Al qalaı ózgertý kerek dep tereńdep úńilgende kóp adam shashylyp qalady. «Bizge parlamenttik respýblıka kerek, alǵash qabyldanǵan Konstıtýtsııany qaıtarý kerek» degendi aıtyp júrgen azamattardyń kóbin bilem, talaıymen sózge kelgem. Olarǵa ishindegi (alǵashqy Konstıtýtsııanyń - red.) baptaryn, basqalaryn aıtyp túsindire bastasań, ózderi ony oqymaǵany, túbine tereńdemegeni kórinip turady. «Oı, mynaý tipti jaýyzdyq eken ǵoı» dep pikir aıtqan azamattardy kórdik. Sondyqtan, meniń oıymsha, bul jalpylama áńgimege aınalyp ketken. Men bilsem, qazirgi reformalar jalǵasa beretin bolsa, olar ómirdiń ishine tamyr jiberip, gúldep jatatyn bolsa, onda mundaı jalpylama áńgimeler qalady. Óıtkeni bizge báribir de, bireýge unasyn-unamasyn, kúshti prezıdenttik bılik kerek. Elimizdiń aýmaǵy óte úlken, ishindegi múdde óte kóp. Kóp jaǵdaıda biz áleýmettik jelidegi belsendi azamattardyń sózine emes, myqty ınstıtýttarǵa arqa súıeýimiz kerek. Ol úshin bizge shynymen de dál mynandaı almaǵaıyp zamanda kúshti prezıdenttik bılik kerek. Bizde prezıdent jeti jylǵa saılanady, ıaǵnı uzaq merzimdi saıası-strategııalyq baǵytty ustap otyrýǵa múmkindigi bar degen sóz. Al Májilis — besjyldyq, Senat — altyjyldyq deımiz. Sonyń ózinde jańaǵy másele aıqyndalyp otyrady, ıaǵnı prezıdenttiń saıası ózgeristerge belgili bir dárejede saıası yqpal etetin ókileti bar.
Memlekettiń tiregi, memlekettiń konstıtýtsııalyq ınstıtýttarynyń kepili retinde prezıdenttiń róli artpasa, tómendemeıdi. Biraq, árıne, ol degenimiz burynǵydaı monopolııaǵa, bıliktiń ýzýrpatsııasyna alyp keledi degen sóz emes. Kelesi saılaý budan da qyzyq, budan da tartysty bolady. Kelesi Májilister budan beter aıtysqa toly, tartysty bolatyny anyq. Búginde máslıhattardyń ózi sondaı jaǵdaıǵa jetti. Erteń aýyldardyń óz máslıhaty paıda bolady. Aýyl, aýdan, qala ákimderin saılap jatyrmyz. Munyń bári eldiń ishindegi saıası úderisterdi tiriltip, saıası partııalar arasyndaǵy belsendilikti, básekeni arttyrsa, dittegen maqsatymyzǵa jeter edik», — deıdi saıasattanýshy.
