Prezıdent ınstıtýty: Qazaqstandaǵy júıeniń basqa elderden ereksheligi qandaı?
1 jeltoqsan táýelsiz Qazaqstan tarıhynda aıryqsha oqıǵa bolǵan kún. Bul kúni alǵash ret elimizde prezıdent saılaýy ótti.
Prezıdent - memlekettegi eń joǵary laýazymdy tulǵa ǵana emes, ol eldiń strategııasyn quryp, saıasatynyń baǵyt-baǵdaryn aıqyndaıdy. Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev byltyrǵy joldaýynda bizdiń elde «kúshti Prezıdent, yqpaldy Parlament, esep beretin Úkimet» qaǵıdatyn basshylyqqa alamyz» degen bolatyn. Osy qaǵıdat aıasynda qandaı júıeli ózgerister bolyp jatyr? Prezıdenttik basqarý formasyndaǵy ózge elderden bizdiń júıemizdiń qandaı artyqshylyǵy bar? Jalpy, prezıdenttik, parlamenttik jáne aralas tıpti memleket basqarýdyń aıyrmashylyǵy qandaı? Tolyǵyraq Kazinform sarapshysynyń materıalynan oqyńyz.
Qazaqstandaǵy alǵashqy prezıdent saılaýy
Qazaqstanda 1990 jyly 24 sáýirde Qazaq KSR Joǵarǵy Keńesi respýblıka prezıdenti laýazymyn bekitti. Sol kúni Keńes músheleri bul qyzmetke Nursultan Nazarbaevty saılady. Al, 1991 jyly 1 jeltoqsanda Qazaqstanda tuńǵysh ret jalpyhalyqtyq tikeleı prezıdent saılaýy ótti. Saılaýǵa daýys berýshilerdiń 88,2 paıyzy qatysyp, onda Nursultan Nazarbaev 98,78% daýys jınap, Qazaqstan prezıdenti bolyp saılandy. Bul Qazaqstannyń táýelsizdigin jarııalaýdan eki apta buryn bolǵan aıtýly oqıǵa edi.
Jalpy Qazaqstanda prezıdent saılaýy jeti ret - 1991, 1999, 2005, 2011, 2016, 2019 jáne 2022 jyldary ótti. Endigi saılaý 2029 jylǵa josparlanǵan.
Prezıdent ınstıtýtynyń tarıhynda 1995 jylǵy 26 jeltoqsanda qabyldanǵan Prezıdent týraly Konstıtýtsııalyq zańnyń mańyzy erekshe boldy, onda memleket basshysynyń mártebesi, ókilettigi, mindeti jáne basqa qyzmeti aıqyndalǵan.
Qazaqstandaǵy prezıdent saılaýynyń erekshelikteri
Respýblıka Prezıdentiniń saılaýy aldyńǵy saılaý ótkennen keıin jeti jyldan soń jeltoqsannyń birinshi jeksenbisinde ótkiziledi. Oǵan úmitker retinde kim tirkele alady?
Qazaqstanda prezıdenttikke úmitkerlerge qoıylatyn talaptar:
- QR azamaty bolýy;
- QR aýmaǵynda sońǵy 15 jyl boıy turýy;
- Joǵary biliminiń bolýy;
- Jasy 40-qa tolǵan bolýy;
- Belsendi saılaý quqyǵynyń bolýy;
- Memlekettik qyzmette nemese saılanbaly laýazymda keminde 5 jyl jumys tájirıbesiniń bolýy;
- Memlekettik tildi erkin meńgerýi kerek.
Prezıdent saılaýynda daýys bergenderdiń 50 paıyzdan astamynyń qoldaýyna ıe bolǵan kandıdat jeńiske jetedi. Eger eshkim bul mejeden asa almasa, eń kóp daýys jınaǵan eki kandıdat ekinshi týrǵa ótedi, onda basym daýys jınaǵan kandıdat prezıdent bolyp saılana alady.
Jańadan saılanǵan Prezıdent: "Qazaqstan halqyna adal qyzmet etýge, Qazaqstan Respýblıkasynyń Konstıtýtsııasy men zańdaryn qatań saqtaýǵa, azamattardyń quqyqtary men bostandyqtaryna kepildik berýge, Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdentiniń ózime júktelgen mártebeli mindetin adal atqarýǵa saltanatty túrde ant etemin", - dep halyqqa ant bergen sátten bastap qyzmetine kirisedi. Respýblıka Prezıdenti anttyń mátinin memlekettik tilde aıtady.
Prezıdent endi 7 jylǵa bir ret qana saılanady
2022 jyldyń 1 qyrkúıeginde «Ádiletti memleket. Birtutas ult. Berekeli qoǵam» atty Qazaqstan halqyna Joldaýyn arnaǵan Qasym-Jomart Toqaev sol jyldyń kúzinde kezekten tys Prezıdent saılaýyn ótkizýdi usynǵan bolatyn. Osy Joldaýda Memleket basshysy prezıdent ınstıtýtyn túbegeıli jańǵyrtýǵa qatysty oılaryn aıtqan edi.
«Ádiletti Qazaqstandy qurý jolynda túbegeıli jáne jan-jaqty reformalardy tabysty júzege asyrý úshin halyqtyń jańa senim mandaty qajet. Men úshin memleket múddesi bárinen bıik. Sondyqtan men ókilettik merzimimdi qysqartýǵa jáne kezekten tys Prezıdent saılaýyna barýǵa daıynmyn. Sondaı-aq, men kóp oılanyp, Prezıdent ókilettigi merzimderiniń sanyn jáne uzaqtyǵyn qaıta qaraý qajet degen baılamǵa keldim. Prezıdent mandatyn uzaqtyǵy 7 jyldyq bir merzimmen shekteýdi usynamyn. Biraq, qaıta saılanýǵa tyıym salynady», — degen edi Qasym-Jomart Toqaev.
Sol jyldyń qyrkúıeginde Túrkistan oblysyna saparlaǵan Qazaqstan Prezıdenti óńir jurtshylyǵymen kezdesý barysynda Memleket basshysyn bir merzimge ǵana saılaýǵa qatysty reformanyń mán-jaıyn túsindirip berdi.
«Taǵy bir asa mańyzdy reforma — Prezıdenttiń bir ǵana merzimge saılanýy. Bizdiń aımaqtaǵy qaı memleketti alyp qarasańyz da, mundaı ózgeris múldem bolmaǵan. Sondyqtan bul reforma demokratııa jolyndaǵy batyl qadam dep senemin. Táýekelge bel býsaq ta, osyndaı sheshim halqymyzdyń jarqyn bolashaǵy úshin kerek dep kámil senemin. Bul reforma ne úshin jasalmaqshy degen suraq paıda bolýy múmkin. Másele mynada: Prezıdenttik laýazymǵa kóp jyl boıy bir ǵana adam ıe bolmaýy kerek. Álemde bolsyn, bizdiń elimizde bolsyn kóp jyl boıy bir ǵana adam eń joǵary laýazymǵa ıe bolsa, mundaı jaǵdaı elge de, Memleket basshysyna da abyroı ákelmeıdi. Biz bolashaqqa nyq senimmen qarap, adal, daryndy saıasatkerlerge jol ashýymyz kerek», -degen bolatyn Prezıdent.
Sonymen byltyrdan beri Qazaqstan Prezıdenti bir ret qana 7 jyl merzimge saılanady. Odan bólek Qasym-Jomart Toqaevtyń usynýymen prezıdent laýazymyn ıemdenetin tulǵalarǵa qatysty taǵy da birqatar shekteýler engizildi. Atap aıtqanda, endi prezıdent eshbir saıası partııada múshe bolmaýy tıis. Bul - saıası básekelestikte eshbir partııaǵa basymdyq berilmeýi úshin jasalǵan qadam. Sonymen qatar endi zań boıynsha prezıdenttiń jaqyn týystary memlekettik saıası qyzmetshilerdiń, kvazımemlekettik sektor sýbektileriniń basshylary laýazymdaryn atqara almaıdy.
Prezıdent-Parlament-Úkimet qarym-qatynasy
Byltyr elimizde kezekten tys prezıdent saılaýy ótip, Qasym-Jomart Toqaev 7 jylǵa – 2029 jylǵa deıin ekinshi kezeńge memleket basshysy bolyp saılandy. Sondaı-aq, ol byltyrǵy joldaýynda Prezıdent, Parlament jáne Úkimettiń qoǵam aldyndaǵy róli men mindetine qatysty jańa qaǵıdattyń basshylyqqa alynatynyn málimdedi.
Aldymyzda Parlamenttiń rólin kúsheıtý mindeti tur. Bul «halyq únine qulaq asatyn memleket» tujyrymdamasyn tabysty júzege asyrýǵa jol ashady. Biz bolashaqta qandaı el bolatynymyzdy naqty bilemiz. Jańa Qazaqstandy azamattyq qoǵamy qalyptasqan tıimdi memleketke aınaldyramyz. Osyǵan oraı «Kúshti Prezıdent – yqpaldy Parlament – esep beretin Úkimet» qaǵıdatyn basshylyqqa alamyz. Búgin men osy strategııalyq maqsatymyzǵa jetýge múmkindik beretin birqatar bastamalardy usynamyn, – degen bolatyn Qasym-Jomart Toqaev.
Osy oraıda QR Prezıdentiniń janyndaǵy Memleket basqarý akademııasy Qoldanbaly zertteýler ınstıtýtynyń bas ǵylymı qyzmetkeri Janat Momynqulovtan Qasym-Jomart Toqaevtyń basqarý prıntsıpine qatysty oıyn da suradyq.
Toqaev 2022 jyly sýperprezıdenttik basqarý úlgisiniń qazirgi syn-qaterlerge saı kelmeıtinin synap, elde saıası modernızatsııa jasaýǵa negiz bolatyn saıası reformalardy júrgizý úshin referendým arqyly konstıtýtsııaǵa tolyqtyrýlar engizdi... Bul saıası bastamalar memlekettik ınstıtýttardyń sabaqtastyǵyn saqtap, saıası ınstıtýttardyń, ortalyq pen óńirler arasynda bılikti ádil úılestirip ortalyqsyzdandyrady dep sanalady. Jýyrda bolǵan saıası qurylymdyq ózgerister de osy protsestiń jalǵasy retinde qabyldandy.
Sonymen qatar, bul memleket basqarýdyń sapasyn jaqsartýǵa, óńirlerdiń bıýdjettik, salyqtyq quzyretterin kúsheıtýge, aralas saılaý júıesi arqyly parlamentke túrli áleýmettik toptardan ártúrli tulǵalardy kirgizýge múmkindik beredi. Bul saıası sıpatty ózgerister eldiń ekonomıkasyn retke keltirý, el baılyǵyn salystyrmaly túrde ádilirek bólýge tyrysý, ekonomıkalyq demonopolızatsııa arqyly azamattarǵa teń jaǵdaı jasaý maqsatynda júrgizilip otyr.
Prezıdent parlamenttiń quzyretin keńeıtip, kerisinshe prezıdenttiń quzyretterin birshama shekteıtin demokratııalyq bastama kóterdi. Bul reformalar aldaǵy jyldarda sapaly saıası ózgerister, turaqty damý úshin negiz bolady dep senetinder kóp, – dedi ǵylymı qyzmetker.
Janat Momynqulovtyń aıtýynsha, Prezıdenttiń saıasaty memlekettiń ekonomıkadaǵy rolin azaıtyp, memlekettik saıasatty júrgizýde qoǵammen qarym-qatynastarǵa, azamattarǵa teń jaǵdaı jasaýǵa aıryqsha mán berip, ekonomıkada ashyqtyqty qamtamasyz etýge, «jańa oıynnyń» ashyq ári túsinikti qaǵıdalaryn ornatýǵa baǵyttalǵan.
Jekelegen azamattar da júgine alatyn Konstıtýtsııalyq sot qurý –halyqaralyq standarttarǵa jasalǵan oń qadam. Osyndaı adam quqyǵyn, analar men áıelderdiń, balalardyń quqyqtaryn qorǵaıtyn, eldi bólmeı biriktiretin túbegeıli naqty sharalar qazirgi bıliktiń halyq aldyndaǵy legıtımdiligin nyǵaıta túseri anyq, – dep túıindedi oıyn sarapshy.
Prezıdent termıniniń tarıhy
«Prezıdent» termıni latynnyń praesidens sózinen shyqqan jáne aldynda, basynda otyrý degendi bildiredi. Májilisterge tóraǵalyq etedi. Qazirgideı qoldanystaǵy maǵynada XVIII ǵasyrdyń aıaǵynda AQSh-ta prezıdent ınstıtýty qurylǵannan bastap paıdalanyla bastady.
HІH ǵasyrdyń birinshi jartysynda Amerıka Qurama Shtattarynyń úlgisin Latyn Amerıkasy elderi – Venesýela (1812), Gran Kolýmbııa (1819; 1819-1831 jyldary bolǵan) jalǵastyrdy. Eýropada prezıdent laýazymyn memleket basshysy retinde alǵash ret Frantsııa men Shveıtsarııa (ekeýi de 1848 jyly), Afrıkada – Lıberııa (1848), Azııada – Fılıppın (1899) engizdi. 1940-1960 jyldary otarsyzdandyrý protsesi kezinde álemde prezıdent basqaratyn respýblıkalar keń tarady.
Prezıdent ınstıtýtynyń 3 formasy
Qazirgi álemdik konstıtýtsııalyq tájirıbede respýblıkalardyń negizgi úsh túri bar: prezıdenttik, parlamenttik jáne aralas.
Prezıdenttik respýblıkalarda memleket basshysyn, ádette, el turǵyndary saılaıdy jáne ol atqarýshy bıliktiń basshysy, memlekettik basqarýda jetekshi ról atqaratyn eń joǵary laýazymdy tulǵa bolady. Ol tek ózine esep beretin úkimetti qurady. Parlamenttiń úkimetke nemese jekelegen mınıstrlerge senimsizdik votýmyn qabyldaýǵa quqyǵy joq. Basqarýdyń bul túri kóptegen elde, sonyń ishinde AQSh, Latyn Amerıkasy men Afrıkanyń kóptegen elinde qabyldanǵan.
Parlamenttik respýblıkalarda prezıdentti ádette parlament nemese arnaıy alqa saılaıdy. Memleket basshysy retinde ol naqty bılikke ıe emes, negizinen ókildik fýnktsııalardy oryndaıdy. Mundaı elderde úkimetti parlament qurady jáne onyń aldynda esep beredi. Búgingi tańda Eýropada mundaı respýblıkalar basym, mysaly, Germanııa, Italııa, sondaı-aq Azııada Úndistan bar.
Aralas tıpti respýblıkalar (jartylaı prezıdenttik nemese prezıdenttik-parlamenttik) prezıdenttik jáne parlamenttik respýblıkalardyń elementterin biriktiredi. Mundaı elderde memleket basshysyn halyq saılaıdy, biraq prezıdenttik formadan aıyrmashylyǵy memleket basshysy mundaı elderde ókildik fýnktsııa atqarmaıdy, onyń qolynda naqty bılik shoǵyrlanady. Parlamenttik respýblıkadaǵydaı úkimet zań shyǵarýshy organ aldynda esep beredi jáne parlament ony taratýǵa quqyly. Bul forma Frantsııa, Portýgalııa jáne Lıtvada bar.
Sarapshy Janat Momynqulovtyń aıtýynsha, Qazaqstandy basqarý formasy jaǵynan aralas túrge – «aralas respýblıka» dep ataýǵa bolady, bolashaqta «prezıdenttik-parlamenttik respýblıka», ıaǵnı prezıdent pen parlament arasyndaǵy balansty saqtaıtyn el bolýy múmkin.
Ortalyq Azııadaǵy prezıdent ınstıtýty
Álemde prezıdent bolýǵa kandıdatqa túrli talaptar qoıylady. Máselen, týǵanynan sol memlekettiń azamattyǵy nemese saılaýǵa deıin elde uzaq merzim turý, sondaı-aq jas mólsheri jaǵynan shekteýler bolýy múmkin. Atap aıtqanda, kóptegen elde memleket basshysy 35 nemese 40 jastan kishi bolýy múmkin emes. Prezıdenttiń ókilettik merzimi tórt jyldan jeti jylǵa deıin aýytqıdy. Mysaly, AQSh-ta – tórt jyl, Germanııa men Frantsııada – bes jyl, Fınlıandııa men Reseıde – alty jyl, Qazaqstan jáne Italııada – jeti jyl).
Kóptegen elde bir adam prezıdenttikke eki retten artyq saılana almaıdy, biraq keıbir elde prezıdent esh shekteýsiz ret qaıta saılana bere alady (mysaly, Venesýela, Ekvador, Gambııa, Kamerýn, Togo, t.b.). Qazirgi prezıdentterdiń ishinde Teodoro Obıang Ngýema Mbasogo (Ekvatorlyq Gvıneıa, 1979 jyldan beri – 44 jylda prezıdent bolyp 6 ret saılanyp, áli de bılik basynda otyr – red.) - laýazymynda eń uzaq otyrǵan kóshbasshy.
Biz Ortalyq Azııa óńirine, ondaǵy prezıdent ınstıtýtynyń erekshelikterine toqtalyp ótsek.
Ózbekstan - prezıdenttik respýblıka. Elde prezıdent 5 jyl merzimge saılanady. Ol respýblıkada Konstıtýtsııa kepili, joǵarǵy bas qolbasshy bolyp sanalady. Zańnamaǵa sáıkes, bir adam qatarynan eki retten artyq prezıdent bolyp saılana almaıdy. Táýelsiz Ózbekstan tarıhynda eń joǵary laýazymǵa eki adam – Islam Karımov pen qazirgi prezıdent Shavkat Mırzıeev saılandy.
Qyrǵyzstanda da prezıdent 5 jyl merzimge saılanady. Onda da bir adam eki retten artyq prezıdent bolyp saılana almaıdy degen norma bar. 35 jastan asqan, memlekettik tildi biletin, el aýmaǵynda 15 jyl turatyn azamat Memleket basshysy bolý úshin kandıdat retinde tirkele alady. Qyrǵyz Respýblıkasynyń tarıhynda 6 adam prezıdent boldy: olar – Asqar Aqaev, Qurmanbek Bakıev, Roza Otynbaeva, Almazbek Atambaev, Sooronbaı Jeenbekov jáne qazirgi prezıdent Sadyr Japarov.
Tájikstanda prezıdent 7 jylǵa saılanady. Tájikstan zańnamasyna sáıkes, bir adam eki retten artyq prezıdent bolyp saılana almaıdy. Bul norma qazirgi memleket basshysy Emomalı Rahmonǵa qatysty qoldanylmaıdy. El prezıdenttigine kandıdat bolyp tirkelý úshin azamat 30 jastan asýy kerek. Kahar Mahkamov pen Rahmon Nabıevten keıin 1994 jyldan beri eldiń úshinshi prezıdenti Emomalı Rahmon eldi basqaryp keledi.
Túrikmenstan prezıdenti memleket basshysy ári atqarýshy bılik basshysy sanalady. Prezıdent 7 jyl merzimge saılanady. Zańnamada bir adamǵa saılaýǵa qatysý jaǵynan shekteý joq. Túrikmenstan prezıdenttigine kandıdat el aýmaǵynda týǵan, 15 jyl sonda turaqty turatyn, 40 jastan asqan, memlekettik tildi meńgergen azamat bolýy tıis. El tarıhynda 3 adam – Saparmurat Nııazov, Gýrbangýly Berdimuhamedov jáne qazirgi memleket basshysy Serdar Berdimuhamedov prezıdent bolǵan.
Qoryta aıtsaq, Qasym-Jomart Toqaev 2029 jylǵa deıin prezıdenttik merziminde kúshti «Prezıdent, yqpaldy Parlament, esep beretin Úkimet» qaǵıdatyn basshylyqqaalyp,elimizdiń zań shyǵarý protsesin jetildirip, úkimettiń oryndaý fýnktsııasyn arttyrady. Bir jaǵynan Memleket basshysy el basqarýdaǵy ókilettikti parlament jáne úkimetpen «bólisedi» deýge bolady. Bul qaǵıdattyń nátıjesin ýaqyt kórsetedi. Sebebi kez kelgen reformanyń jemisin kórý úshin ýaqyt kerek.
