Pavlodarlyq jas ǵalym qaterli isikti emdeıtin preparatqa patent alýǵa bel baılap otyr
PAVLODAR. KAZINFORM -Pavlodarlyq jas ǵalym Ásııa Qasanova – QR Ulttyq jaratylystaný ǵylymdary akademııasy janyndaǵy jas ǵalymdar jumys tobynyń múshesi. Ol búginde hımııa ǵylymynyń birneshe baǵytynda alǵashqy nátıjelerin kórsete bastady. Otandyq hımııa ǵylymynyń negizin qalaýshy, áıgili jerlesimiz Ábiken Bekturovtyń izin laıyqty jalǵaǵan ǵalymdy áńgimege tarttyq.
- Ásııa áýeli ózińizdiń ǵylym salasyna kelýińiz jaıynda aqparat berip ótseńiz.
- Pavlodardaǵy Toraıǵyrov ýnıversıteti men Reseıdiń Tomby qalasyndaǵy polıtehnıkalyq ýnıversıtetiniń túlegimin. Alǵashqy ǵylymı ataǵymdy kórshi elde qorǵap, elimizdiń Bilim jáne ǵylym mınıstrligi 2018 jyly PhD doktory ǵylymı dárejesin berdi. Kezinde Qanaǵań, Qanysh Sátbaev oqyǵan Tomby ýnıversıtetinde bilim alǵanymdy maqtanysh tutamyn. Stýdenttik shaǵymyzda álgi oqý ornynyń aýlasynda qoıylǵan akademıktiń eskertkishin únemi kútip, aınalasyn taza ustaýǵa tyrysatynbyz. Sátbaev Qazaqstan ǵylymynyń negizin salyp berdi. Onyń sharapatyn bizdiń býynymyz keńinen kórip otyrǵanyna eshkimniń daýy joq bolar. Al táýelsiz eldegi jas ǵalymdardyń aldynda turǵan qazirgi maqsat – otandyq ǵylymdy álemdik kóshke ilestirý, ǵylym jańalyqtaryn ómirdiń mańyzdy salalarynda paıdalaný.
- Bilýimizshe, osydan birer jyl buryn úlken somada grant utyp alyp edińizder. Onyń nátıjesi ne boldy?
- Qazirgi kúni Toraıǵyrov ýnıversıtetiniń Hımııa jáne hımııalyq tehnologııalar kafedrasynyń jaratylystaný fakýltetinde sabaq beremin. Kóp ýaqytymdy ǵylymǵa arnaımyn. 2020 jyly birneshe jas izdenýshilermen birlesip, «pırıdınder, trıazoldar, ımıdazoldar jáne pırazoldar negizinde karboksılat, azolat jáne aralas tıpti jańa metall-organıkalyq koordınatsııalyq polımerlerdi sıntezdeý jáne olardyń qasıetterin zertteý» maqsatynda Bilim jáne ǵylym mınıstrliginiń 62 mln teńgelik grantyn utyp aldyq. Túsiniktirek bolýy úshin aıtyp óteıik, polımerlik sıntezdeý degenimiz – bir hımııalyq zattan reaktsııa arqyly ekinshi paıdaly zatty alý. Bul jobaǵa men ózim jetekshilik ettim. Biz usynǵan jobada organıkalyq zat túzilip, odan alynǵan hımııalyq polımerdi medıtsına men bıologııada, agrarlyq salada jáne gazdardy tasymaldaý kezinde keńinen paıdalanýǵa bolady. Birneshe tájirıbeden soń óz maqsatymyzǵa jetkendeı boldyq.
- Jobaǵa tolyǵyraq toqtalsańyz...
- Kádimgi metall aınalasynda organıkalyq zattar reaktsııasyn týdyrǵanda ol jerde keńistik paıda bolady. Sol keńistikten biz sıntezdelgen polımerler (untaqtar) alamyz. Mundaı polımerlerdi medıtsınada qoldanýǵa bolar edi. Mysal úshin, adamǵa aýyrsynýdy basatyn dári-dármek ekkende onyń áseri biraz ýaqyttan soń joǵalyp ketedi ǵoı. Bul polımerlerdi álgi ýkoldyń quramyna engizsek, ol dárini qajet jerine deıin tasymaldap, áserin naqty organǵa jetkizedi jáne belgili bir ýaqytqa deıin ustap turar edi. Biz birneshe polımer jasap kórdik. Keńistikter qalaı paıda bolady, olardy qalaı qubyltýǵa bolady degen suraqtarymyzǵa jaýap aldyq. Eń kúrdeli ǵylymı tájirıbeler Reseıde júzege asty. Ol jaqtyń ǵalymdarymen turaqty baılanystamyz. Qazir bizdiń oqý ornyndaǵy bir áriptes qyz bala bul polımerlerdi fıtoftoroz juqtyrǵan qyzanaqtardy emdeýge paıdalanyp kórýde. Polımer tozańdary álgi derttiń zeńderin joıýǵa qabiletti me, onyń ósimdikke eshbir zııany bolmaı ma degen suraqtar týyndap otyr. Buǵan qosa ushpa gazdardy, mysaly metandy tasymaldaý kezinde ydystyń ústińgi jaǵyn osy hımııalyq ónimmen qaptaýǵa bolady. Ol gazdy ushyp ketýden saqtaıdy.
- Bul jańalyqtaryńyz óndiriske engizildi me?
- Ǵylymda fýndamentaldi jáne qoldanbaly zertteý degen uǵymdar bar. Meniń óz serikterimmen tapqan jańa polımer alǵashqysyna jatady, ıaǵnı ol – uzaq jyldar zertteletin hımııalyq sıntez túri. Esesine aldaǵy 15-20 jyldan soń bul ádis naqty nátıjeler ákelip, ómirdiń kóptegen salalary paıdasyn kórýi múmkin.
- Qazir nemen shuǵyldanyp júrsiz?
- Hımııa salasy ǵylymnyń ártúrli salasymen baılanysta órbıdi. Qazir Ýltrakúlgin detektordyń jetildirilgen túrin jasap shyǵýǵa árekettenýdemiz. Óte usaq nanotúıirshikterdiń jaryqqa áseri ýlrakúlgin arqyly zertteledi. Mysal úshin, kúmis pen mystyń, tıtan oksıdiniń nanotozańdary óte paıdaly. Kúmistiń ótkizgish qabileti óte joǵary bolǵandyqtan bakterııaǵa qarsy terapııaǵa ol keńinen qoldanylady. Mystyń da paıdasy soǵan jeteǵabyl. Osy metaldardyń túıirshikteri arnaıy kómirtek tútikke salynyp, oǵan álgi detektor janastyrylady. Mundaı reaktsııa kezinde hımıkter jańadan týyndaıtyn túıirshikterdi anyqtaıdy, ıaǵnı kóptegen zattardy ýltrakúlgin sáýlemen qyzdyrǵanda olar jarqyraý qabiletine ıe bolady.
Taǵy bir jobamyz lıýmınestsentti zattardy anyqtaýǵa arnalǵan. Mysal úshin, qolymyzda ustaıtyn uıaly telefonnyń ekranyndaǵy ártúrli tústerdi lıýmınestsentti zattar týdyrady. Floren jáne karbazol degen organıkalyq zattar bar. Bul eki zatty bir-birimen qosý arqyly LED-ekrandar dúnıege kelgen. Bizdiń hımııa mamandary osyndaı organıkalyq zattarǵa túrli reaktsııa jasap, olardy toptarǵa bóledi. Negizi áldebir ǵylymı ónimdi týdyrý úshin túrli ǵylymı salalarmen baılanys ornatý qajet. Belgili bir ǵylym jeke-dara damı almaıdy. Bıologter floradaǵy áldebir problemalardy sheshý úshin hımııalyq protsesterdi júrgizýge májbúr bolady, al biz kerisinshe óz tájirıbemizde olardyń kómegin paıdalanamyz. Osyndaı tize qosýdyń arqasynda ǵylym alǵa jyljıdy. Alaıda, bizdiń ýnıversıtetimizde turǵan hımııalyq zerthananyń jabdyqtary kóp jaǵdaıda reaktsııalardy derine jetkizýge múmkindik bermeıtinin aıtqan abzal. Men maman retinde belgili bir organıkalyq zatty álgi quraldardyń kómegimen aıyryp ala alamyn. Biraq ony qoldanystaǵy aspaptar arqyly ózgelerge dáleldeý múmkin emes. Bankke barǵanda aqsha kýpıýrasynyń shynaıylyǵyn tekseretin detektorlar bolady ǵoı. Sol sııaqty, zertteýlerimniń shynaıy ekenin dáleldeý úshin ózge qalalarǵa, mysalǵa Qaraǵandyǵa jol júrýge týra keledi. Al hımııalyq zerthana quraldary bizdiń elimizde shyǵarylmaıtyndyqtan óte qymbat turady. Spektro flometr degen aspaptyń bireýin 10 mln, zat aralastyrǵyshty 750 myń teńgege satyp aldyq. Munyń syrtynda arnaıy zat saqtaǵyshtar, shkaftar, rotatsııalyq býlandyrǵysh, 1 mıllıgramdyq túıirshikti ólsheýge qabiletti tarazylardy alýǵa týra keldi. Bul jabdyqtardyń kóbin kezinde 62 mln teńge grant utyp alǵanda alǵan edik. Tipti reaktıvti zattardy satyp alýǵa 6 mln teńge jumsadyq. Mundaı ónimniń 1 gramy halyqaralyq naryqta 150-200 myń teńge turady. Reaktıvti zattardy buryndary tanymal Sigma Aldrich kompanııasynan alyp turǵan edik. Biraq olar Qazaqstanǵa ónim satýdan bas tartty. Qazir ózge kompanııalardyń ónimin sapasy tómen bolsa da paıdalanýǵa týra kelip tur.
- Іzdenisterińiz boıynsha patent alatyn oıyńyz bar ma?
- Qazir qaterli isikke qarsy alkılırleýshi áreketi bar Dakarbazın preparatyn sıntezdeý ádistemesin ázirleý ústindemiz. Ol melanoma men lımfogranýlematozdy jáne jumsaq tinderdiń sarkomasyn emdeýge qoldanylady. Dakarbazındi ózge tsıstotıktermen birge qoldanǵanda osteosarkomdy, qursaq sarkomasyn, ókpe qabyǵy jáne ishperdedegi mezotelıı isikterin, ókpedegi usaq kletkaly obyr aýrýyn, qalqansha bez isigi, kartsınoıd, feohromotsıtomdy, ınsýlınomdy, neıroblastomdy jáne glıomdy emdeýde tıimdiligin tanytty. Atalǵan preparatty sıntezdeý ádistemesin ázirleý boıynsha patent alýǵa ótinish jasaǵaly otyrmyz.
- Sizdi osy óńirdiń turǵyny retinde ekologııalyq máseleler tolǵandyrmaı ma?
- Árıne, ekologııalyq ahýalǵa alańdaımyn. Hımııa ózge salalarmen únemi árekettesip jatatynyn joǵaryda aıttym ǵoı. Ertis-Baıan aımaǵynda aýyr óndiris oryndary men jylý-elektr stansalarynan jyl saıyn qorshaǵan ortaǵa myńdaǵan tonna kómirtegi oksıdi bólinedi. Qazir elimiz kómirtektik beıtaraptylyqty qamtamasyz etý boıynsha naqty mindettemelerdi ózine alyp otyr. Úlken kompanııalar soǵan jumyla bastaǵan. Bul degenimiz – belgili bir óndiris orny qansha kómirtegi gazyn shyǵarsa, sonsha kólemde jutyp qoıatyn tabıǵı faktorlar qurý.
Óńirdegi zaýyttar men túrli kásiporyndardan shyǵatyn ýly gazdardy orman-toǵaılar ózine sińdirip, zararsyzdandyryp otyrady. Tabıǵı súzginiń naqty qabiletin anyqtaý úshin qazir ýnıversıtetimizdegi dendrolog ǵalym Narıman Mapıtovpen birlesip, parnıkti gazdardyń úlesin zertteý ústindemiz. Áýeli «Kómirtegi belgili bir aýmaqtaǵy aýada, topyraqta, ósimdik boıynda qandaı kólemde bolady» degen suraqqa jaýap izdeýdemiz. Odan soń ýly gazdardy jaqsy sińiretin aǵash túrlerin anyqtaımyz. Sáıkesinshe biz ǵylymı turǵydan belgili bir jerge qansha kólemde aǵash jamylǵysy kerek ekenin, ol aǵashtyń qandaı túri bolýy kerektigin ǵylymı turǵydan naqtylaımyz. Zaýyt murjasynan shyqqan tútindi sol jerde «jutyp», ózge aımaqqa taratpaý – basty maqsatymyz. Jobaǵa Qazaqstan men Reseıdiń birneshe oqý ornynan jas ǵalymdar qatysady.
- Názik jandarǵa mereke aldynda ne tileısiz?
- Qazir álem elderindegi jetekshi joǵary oqý oryndarynda túrli mamandyq boıynsha bilim alyp, kásibı biliktiligin shyńdap júrgen qazaq qyzdary az emes. Otandyq ǵylymda tyń jańalyqtar ashyp, halyqaralyq deńgeıdegi ǵylymı ataqtarǵa ıe bolǵan qara kózderimiz kóbeıe bersin dep tileımiz.
