Pavlodar oblysynda qazaq synybynan jeringen ata-ana nege kóp
PAVLODAR. KAZINFORM — Kerekýdegi qazaq mektepterine baratyn balalardyń sanyn ulǵaıtý óte ózekti máselege aınalyp otyr. Resmı til sońǵy jyldary óziniń óktemdigin joǵaltyp, ana tilimizdiń yqpaly kúsheıe túskenin mektepter óz paıdasyna jarata almaı jatqany baıqalady. Tipti Mıchýrın aýylynda birinshi synypqa barǵan 21 oqýshy orys synybyn tańdap, mektep basshylyǵy qazaq synybyna nebári 2 balany áýpirimdep jınaǵan.
Oblys ortalyǵyna jaqyn ornalasqan Pavlodar aýdanyndaǵy oqýshylardyń qazaq tilinde bilim alý kórsetkishteri kóńil kónshitpeıdi. Aýdandyq bilim bóliminen alynǵan statıstıkalyq málimetterde aldaǵy oqý jylynda Pavlodar aýdany boıynsha orta mektepterde 4 086 bala bilim alady dep kórsetilgen. Barlyǵy 24 mektep bar bolsa, sonyń jeteýi ǵana qazaq tilinde oqytady. Aralas mektep sany — 13, orys tildegisi — 6. Memlekettik tilde bilim alyp jatqandardyń úlesi 37 paıyzdyń aınalasynda, bul — oblystyq kórsetkishten de tómen degen sóz. Ata-analardyń birazy byltyr qazaq synyptarynda oqıtyn balalaryn jyl ortasynda orys synyptaryna aýystyrǵan jaǵdaılar tirkelgen.
Al mundaǵy Mıchýrın aýylynda bıylǵy oqý jylynda qazaqsha birinshi synypqa baratyn bala tabylmaı jatyr. Al oryssha birinshi synypqa barǵandardyń sany — 21 bala. Qyzyq bolǵanda, bıylǵy oqý jylynda bul mektepti qazaqsha támamdap shyǵatyn synyp ta joq kórinedi. Bizge bul máseleni jetkizgen aýyl turǵyny, jergilikti kitaphana qyzmetkeri Altynaı Seserhan jýyqta Qyzylorda jaqtan kóship kelgen otbasy balasyn amalsyzdan orys synybyna bere jazdaǵanyn ashyna aıtty.
— Mıchýrın mektebi aralas mektep degen aty ǵana, qazaq tilinde oqıtyn balalardyń sany ári ketse bir synypta 7-8-den, eń kóbi 12-den aspaıdy. Túptep kelgende qazaqsha oqıtyndardyń úlesi 15-20 paıyzdaı ǵana bolyp qalar. Eń soraqysy, bıyl bastaýysh qazaq synybynyń bir muǵalimi jumyssyz qalyp qoıýy múmkin. Sebebi mektepke qazaqsha birinshi synypqa baratyn bala tabylmaǵan. 4-5 ata-ana bergisi kelgen eken, olardy mektep dırektory Mıchýrın aýyldyq balabaqshasyndaǵy mektepaldy daıarlyq tobyna berýge kóndiripti dep estidim. Negizi qujat júzinde bul balabaqsha 100 paıyz memlekettik tilde bilim-tárbıe beretin mekeme dep kórsetilgen. Alaıda is júzinde barlyǵy resmı tilde júrgiziledi. Munda barǵan balalarymyz úıge oryssha sóılep keledi. Meniń qyzym bes jarym jasta, álgi balabaqshanyń joǵary tobynda júr edi. Bıyl mektepaldy daıarlyq tobyna apardym. Sebebi álgi topta júre berse, óz ana tilin umytyp qalatynyn túsindim. Balabaqsha basshysynyń búldirshinderdiń qazaq tilinde tárbıelenbeı jatqanyna bas qatyryp júrgeni baıqalmaıdy. Ózimizdiń qarakózderimiz orys synyptaryna kóp barady, — dep qynjyldy ana.
Negizi Mıchýrın aýlynda 3 myńǵa jýyq adam tursa, onyń basym bóligi — jergilikti ulttan. Alaıda olardyń kóbi orysshaǵa júırik, saıyp kelgende balalaryn da ózge tilde tárbıelep, mekteptegi oqytý tilin tańdaǵanda búıregi resmı tilge burylyp ketedi. Máseleniń izimen Mıchýrın orta mektebiniń basshysy Aınash Abdymanovaǵa habarlastyq.
— Bizdiń mektebimizde bıyl 350 oqýshy bilim alady. 23 synyptyń 10-y — qazaq synyby. Qazaq synyptarynda 110 bala bilim alyp jatyr. Bilim uıasynda bıyl qazaq synyby ashylatynyn senimmen aıta alamyn. Eki bala tirkeýden ótip qoıǵan edi, úshinshisi dárigerlik tekserýden ótip jatyr. Oryssha birinshi synypqa nebári 21 bala qabyldanyp otyr. Olardyń arasynda ekeýi — qazaq otbasynan. Zań boıynsha bir bala bolsa da synyp ashyla beredi. Sondyqtan bıyl birinshi qazaq synybynda úsh oqýshy oqytylady. Al mektepti bıyl memlekettik tilde támamdaıtyn synyptyń joq ekeni ras, — dep málimdedi oqý ornynyń basshysy.
Al oblystyq máslıhattyń depýtaty, oblystyq «Qazaq tili» qoǵamynyń tóraǵasy Asylbek Týǵanbaı Mıchýrın mektebine baryp, jaǵdaımen tanysqan.
— Kazinform tilshisi tarapynan Pavlodar aýdanyna qarasty Mıchýrın aýylynyń mektebine qatysty suraq qoıylǵan bolatyn. Osy jaıttyń jetegimen halyqaralyq «Qazaq tili» qoǵamynyń atynan Mıchýrın aýylyna arnaıy baryp, máseleniń mánisin bildim. Mektep dırektory qazaq synybyn ashatynyn jetkizdi. Jalpy, Mıchýrın mektebi ozyq bilim ordalarynyń qatarynda eken. Ozyq mektep retinde 50 mln teńge grantqa da ıe bolǵan. Abattandyrý, kógaldandyrý jumystary boıynsha úsh jyl oblys kóleminde alǵashqy orynda. Árıne, qazaq synybynda bilim alatyn, bilim alýǵa nıetti balalar sany boıynsha másele bar. Ol jalpy, aımaq boıynsha ortaq másele dep oılaımyn. Bul jaǵdaıǵa jeke toqtalamyz, — deıdi A. Týǵanbaı.
Pavlodar aýdandyq qoǵamdyq keńestiń tóraǵasy, bıler keńesiniń múshesi Baqytbek Batkeevtiń sózinshe, qazaq tilinde bilim alyp jatqan oqýshylardyń kóbinde óz ana tilin meńgerý deńgeıi tómen. Bala qazaq tilinde jazylǵan oqýlyqtan túk túsinbegen soń, oqytyp jarytpaıtyny belgili. Osynyń saldarynan mektepterdegi bilim sapasy aqsaıdy. Keıbir ata-analar amalsyzdan orys synyptaryna aýystyrýǵa májbúr. Qazaq synyptaryndaǵy bala tapshylyǵyn qoıyp, búginde balabaqshalarda memlekettik tilde tárbıelenetin búldirshinder de sıregen. Mysal úshin, Mıchýrın aýylyndaǵy balabaqshanyń mektepaldy daıarlyq toptarynda qazaq tildi psıholog joq. Aýdan boıynsha ózge de mamandar jetispeıdi.
— Qazir balalardyń oınaıtyn, demalatyn oryndarynyń barlyǵy resmı tilde qyzmet kórsetedi. Qarapaıym mysaldar keltireıin. Jyl saıyn jazǵy demalys lagerleri uıymdastyrylady. Onda ótetin sharalardyń kóbi — orys tilinde. Aýdan Pavlodar qalasynyń irgesinde bolǵandyqtan, balalardyń barlyǵy shahardyń qalalyq saıabaǵyndaǵy attraktsıondarda oınaǵandy unatady. Attraktsıondarda qyzmet kórsetý — orys tilinde. Balalarǵa qaýipsizdik sharalaryn túsindirý, kórneki aqparat, bári-bári oryssha. Olardy tekserip jatqan, mán bergen eshkim joq. Qalalyq máslıhat depýtattary máseleni bilse de, aralaspaı otyrǵany tańǵaldyrady. Taǵy bir kóńilge unamaıtyny, Pavlodarda, jalpy oblysta elimizdiń, sonyń ishinde týǵan ólkemizdiń tarıhyn burmalap, jer ataýlaryn oryssha nasıhattaıtyn, onysyn bizdiń balalarymyzdyń sanasyna quıyp jatqan uıymdar bar. «Pavlodar geografııa úıi» degen birlestik jyl saıyn qarakóz balalardy jınap alady da, Ertis ózeni ústimen serýendetip, kezinde basqynshy orys saıahatshylary kartaǵa burmalap jazyp ketken jer ataýlaryn nasıhattaıdy. Jaz boıy Ertis Promenad sahnasynda ótetin kontsertter, merekelik is-sharalarda memlekettik tildiń qoldanys tabýy kemshin. Jalpy balalardyń bos ýaqytyn qamtý, mádenı is-sharalarmen qamtýda qazaq tiline oryn buıyrmaı tur. Ózim týǵan Jertumsyq aýylynda ólketaný jáne ekologııa baǵytynda «Elim» atty balalardyń jasaǵyn qurǵan edik. Ákimdik ókilderi ústimizden aryz jazyp júrip, aqyr-sońy tobymyzdy taratyp tyndy. Ólkeniń tarıhyn bilmeıtin jasóspirimnen patrıot tárbıelep ósirý qıyn. Osyny ıdeologııaǵa, bilim salasyna jaýapty organdar eskeretin ýaqyt jetti, — deıdi Baqytbek Batkeev.
Aımaqtyń bilim salasyndaǵy statıstıkalyq derekterge kóz salyp kóreıik. 2024-2025 oqý jylynda Pavlodar oblysynda 360 jalpy bilim berý mektebi jumys istese, onyń ishinde 137-si — qazaq tilinde oqytatyn mektep (mektepterdiń sany, arasalmaǵy boıynsha 2022 jylǵy statıstıka ózgermegen). Olarda jalpy sany 118 myńǵa jýyq oqýshy oqysa, 50 myńnan astamy nemese 43 paıyzy ǵana qazaq tilinde bilim alady.
2022-2023 oqý jylynda oqýshy sany 114 myń edi de, qazaq tilinde oqıtyndar nebári 38 paıyz boldy. Kórsetkish 5 paıyzǵa ósken. Deıturǵanmen mektepterdegi bala sanynyń artqanyn eskersek, kórsetkish budan da joǵary bolýy kerek edi dep oılaımyz. Bul jerdegi másele negizinen aralas mektepterge qatysty ekenin shamaladyq. Sebebi 100 paıyz qazaq tilinde bilim beretin mektepterde jańa oqý jylynda 33 myń oqýshy bilim alsa, aralas mektepterdegi qazaq synyptarynda oqıtyn oqýshylar sany — nebári 17,5 myń bala. Al aralas mektepterde oryssha bilim alatyndar sany — 60 myń oqýshy, ıaǵnı aralas mektepterdegi ár úsh synyptyń ekeýi — oryssha. Bul jerde taza oryssha oqytatyn mektepterdi sanatqa qosqan joqpyz. Oblysta aralas mektepterdiń jalpy sany — 174. Olardyń basym bóligi ózge ult ókilderi mol shoǵyrlanǵan Pavlodar, Ekibastuz, Aqsý qalalarynda ornalasýy túsinikti jaǵdaı. Alaıda keıingi ýaqytta qarakózderimiz kóbeıe bastaǵan Tereńkól aýdanynda — 18, Ertis pen Pavlodar aýdandarynyń árqaısynda — 13, Aqtoǵaı men Jelezın aýdandarynda — 12, Aqqýlyda — 8, Ýspen men Sharbaqtyda — 6 aralas mektepten saqtalyp otyrǵany kóńilge qaıaý túsiredi.
Óńirlik bilim berý basqarmasy basshysynyń orynbasary Gúlmıra Bashırova 2022 jáne 2023 jyldary oblys boıynsha mektep tabaldyryǵyn attaǵan 23,5 myń oqýshynyń 43 paıyzy qazaq tilindegi synyptardy tańdaǵanyn aıtady. Al bıyl 11 myńǵa jýyq balanyń 45 paıyzynyń tańdaýy qazaq mektepterine túsip otyr. Bul sál de bolsa unamdy statıstıka dep túıdik.
Alaıda Ýspen, Sharbaqty, Tereńkól, Pavlodar, Jelezın aýdandaryndaǵy qazaq synyptarynda oqıtyn oqýshylardyń kontıgenti óte tómen. Mysaly, Ýspende 1852 oqýshynyń 450-i (24 paıyz), Sharbaqtyda 2 929 oqýshynyń 1 083-i (36 paıyz), Tereńkólde 3 208 oqýshynyń 918-i (28 paıyz), Jelezındegi 1 933 bilim alýshynyń 409-y (21 paıyz), Pavlodar aýdanynda 4 086 oqýshynyń 1 535-i (37 paıyzy) ǵana memlekettik tilde bilim alady. Kóp óńirler «aralas mektep» degendi jalań uran retinde paıdalanatyny da baıqalady. Álgindeı mektepterdiń orys synyptarynda oqıtyn balalardyń sany qazaq tilinde bilim alatyndardan áldeneshe ese kóp. Mundaı mysaldar Pavlodar, Ekibastuz, Aqsý qalalaryn aıtpaǵanda, Jelezın, Tereńkól, Sharbaqty, Ýspen aýdandarynda jıi kezdesedi.
Oblystyq qoǵamdyq keńestiń múshesi Erkeǵalı Janǵazy ana tilinde oqytatyn mektepterdiń kósegesiniń kógermeı otyrǵanyna memlekettik tetikterdiń álsizdigi sebep dep sanaıdy.
— Bul shyndap kelgende memlekettik deńgeıde mańyz beriletin másele bolýy kerek edi. Alaıda biz kútkendeı sheshimdi qadamdar baıqalmaı otyr. Máselen, memlekettik mekemelerdiń qyzmetkerleri memlekettik tildi qoldaýdyń naqty úlgisin kórsetse dep oılaımyn.
Ekinshiden, bizdiń ǵylymnyń ana tilinde sóılemeıtini balalarymyzdyń ózge tilderdiń jeteginde ketýine sebep. Aşy da bolsa, shyndyq, sońǵy 30 jylda qazaq tildi ǵalym álemdik deńgeıde jańalyq ashty degendi estimeppiz. Mektepterde ulttyq ıdeologııanyń joqtyǵy, sonyń ishinde orys synyptarynda qazaqtyń salt-dástúri men mádenıetin nasıhattaý jaǵy kemshin qalyp jatqan ýaqytta memlekettik tilimizdiń jaǵdaıy bosaǵada qala beredi. Buǵan qosa, qazirgi ýaqytta Reseımen shekaralas aýdandarymyzda túlekter kórshi memlekettiń joǵary oqý ornyn jaǵalap, reti kelse sol jaqqa ketkisi kelip turatyn úrdis qalyptasqan. Buǵan ózimizdiń otandyq joǵary oqý oryndary kináli. Eń áýeli stýdentterdiń áleýmettik jaǵdaıy sheshilmegen. Keńes ókimeti jyldary bir ǵana qazirgi Toraıǵyrov ýnıversıtetinde 5 jataqhana boldy. Al qazir she? Bıyl balam Almatydaǵy joǵary oqý ornyna tústi. Biraq jatatyn jataqhana joq. Osyndaı máseleler oqytý tilin tańdaýda balalarymyzdy jańsaqtyqqa uryndyrady.
Úshinshiden, kóp ata-ana ulttyq patrıotızm degennen jurdaı. Keshe ǵana aýyldan kóship kelgen azamattar birtindep orys tiline júırik bola bastaıdy. Sebebi ol jerdegi orta — oryssha. Ol baılanys tili birtindep otbasyna ornyǵady. Túptep kelgende álginiń úıindegi balalary biraz ýaqyttan soń oryssha sýdaı bolyp shyǵady. Qazaq mektebine bereıin dese, balanyń tili oryssha shyqqan. Amalsyzdan óz ana tilin ógeısitip, orys mektebiniń tabaldyryǵynan attatqyzady. 2020 jyly Pavlodar qalasynda Muzafar Álimbaev atyndaǵy mektep ashyldy. Taza qazaq mektebi etý úshin ózge azamattarmen birge júgirip júrip, soraqy jaıttarǵa keziktik. Ózim sóılesken 600 ata-ananyń nebári 6-ýy ǵana balasyn qazaq tilinde oqytýǵa yqylasty ekenin estigende, tóbemnen jaı túskendeı bolǵan. Mundaı jaıttardy tize bersek jeterlik, — deıdi qoǵam belsendisi.
Ókinishke qaraı, joǵarydaǵy súreńsiz jaıttar jergilikti bılikti onsha-munsha oılandyra qoımaıtyndaı. Orys jáne aralas mektepterine memlekettik tilge qatysty talaptardyń durys qoıylmaýy, memlekettik saıasatty júrgizip otyrǵan atqarýshy organdardyń máselege mán bermeýi osyndaı suryqsyz jaǵdaıǵa jetkizgen. Bul statıstıkany jaqsy jaǵyna qaraı ózgertýge bilim berý bólimderiniń josparlary da joq sekildi. Al jergilikti múddeli memlekettik organdardyń mamandary bul máseleni ashyq aıtýdan júreksinedi me?..
