Partızan kúndeligi: Qasym Qaısenovtiń jaý tylyna joryqtary — ańyzǵa aınalǵan erlikter
ASTANA. KAZINFORM – Ekinshi jahan soǵysynyń tarıhynda eren erligi, kózsiz batyrlyǵy, asqan suńǵylalyǵy jáne qaıtpas qaısarlyǵymen aty qalǵan erek tulǵalardyń biregeıi — partızan Qasym Qaısenov. Jaý tylyna 4 márte arnaıy tapsyrmamen tastalǵan dańqty batyrdyń taǵdyr-talaıyna Táńiriniń ózi júz jaýyngerdiń ómirine tatyrlyq shytyrman oqıǵalardy úıip-tógip bere salǵandaı. Oqyrman nazaryna osy bir bolmysy bólek jaýyngerdiń basynan keshken erlikke toly oqıǵalardan bir úzik sholý usynamyz.
***
Ekinshi dúnıejúzilik soǵys Keńes Odaǵynyń 27 mıllıondaı adamyn jalmady. Onda eren erlik kórsetken qazaqtardyń sany az bolmaǵany tarıhtan málim. Búkil KSRO boıynsha 12 myńnan astam jaýynger, komandır, qolbasshy, partızan, qarapaıym halyq ókilderine eń joǵary qurmet belgisi – «Keńes Odaǵynyń Batyry» ataǵy berilse, sonyń 103-i - qazaq ultynan shyqqan. Al, jalpy, bul ataqqa 500-ge jýyq qazaqstandyq ıe boldy.
Qııan-keski urystar maıdan shebinde ǵana bolǵan joq, jaý tylynda da partızan otrıadtary joıqyn kúres júrgizdi. Eshelondardy jaryp, qarý-jaraq, oq-dári, azyq-túlik, áskerı tehnıkalardy joıyp, nemisterdi orasan shyǵynǵa ushyratyp otyrdy. Tutqıyldan shabýyl jasap, áskerı tutqyndardy bosatyp alyp, túngi ýaqyttarda dúrkin-dúrkin soqqy berip, fashısterdiń degbirin qashyrdy. Ásirese, Keńes áskeri jaýdy tyqsyryp kele jatqanda tyldan shabýyl uıymdastyryp, jaýdyń berik bekinýine kedergi jasady. Bul tásil óte jemisti bolyp shyǵyp, ortalyq shtab partızandyq qozǵalystarǵa eń jaýjúrek jaýyngerlerdi iriktep attandyryp otyrdy.
Arnaıy áskerı daıyndyqtan ótken jaýyngerler az ýaqytta jergilikti halyqtan orman ishinde jasaq quryp, áskerı tártip ornatyp, tyldaǵy qarsylyq úlken kúshke aınaldy. Jeńis kúnin jaqyndatýǵa orasan úles qosqan osyndaı jaýjúrek jaýyngerlerdiń ishinde qazaqtyń qaısar uly Qasym Qaısenov te bar edi.
Qoıyn dápterdegi jazbalar: tarıhı derekter me, ádebı shyǵarma ma?
Qasym Qaısenov 1918 jyly 23 sáýirde Shyǵys Qazaqstan oblysy Ulan aýdanynyń Asý-Bulaq aýylynda qarapaıym eńbekshi otbasynda dúnıege kelgen. 1934 jyly orta mektepti tolyq aıaqtamaı, Óskemen qalasyndaǵy saıası-aǵartý tehnıkýmyna oqýǵa túsedi. 1939 jyly ony bitirgen soń áskerı-barlaý mektebine jiberiledi. Akademık Muhtar Qul-Muhamedtiń jazýynsha (Qaharman. «Meniń aǵalarym» tsıklynan), bul oqý orny Sovet Odaǵyndaǵy áskerı barlaýshylar men jaý tylynda dıversııalyq áreketterdi uıymdastyrýǵa mamandanǵan jalǵyz ári basty ortalyq bolǵan.
1941 jyly qarasha aıynda osy mektepti bitirgen boıda ol Ońtústik-Batys maıdanynyń shtabyna jóneltiledi. Sol jerden arnaıy tapsyrma boıynsha Ýkraınanyń basqynshylar qolynda qalǵan jerine attanady.
Bara salysymen Qasym Qaısenov V.I. Chapaev atyndaǵy partızan quramasynyń otrıadyn basqarady. Moldavııa, Ýkraınanyń Zakarpate bóligi, Chehoslovakııa jáne Rýmynııa jerindegi urystarǵa qatysady. Osy jyldarda bastan keshken oqıǵalaryn keıin kólemdi povest etip jarııalaıdy.
Osy tusta basyn ashyp alý kerek bir nárse bar. Kórkem ádebıettegi oqıǵalarǵa, ras, qaz-qalpyndaǵy tarıhı derek retinde qaraýǵa bolmaıdy. Sebebi, keıde «kórkem shyndyq» pen shyn oqıǵanyń arasy jer men kókteı alshaq ketetini bar. Máselen, kóne batyrlar jyrynan tarıhshylar sol kezdegi qarý-jaraq, jekpe-jek óneri, áskerdiń jasaqtalýy sekildi janama málimetterdi alǵanymen, sol batyr jaıly tutas shynaıy derekti tek tarıh ǵylymy jazyp shyǵa alady. Olaı bolsa, «Bul ádebı týyndydan nege shynaıy oqıǵalardy izdep otyrsyz?» dep suraýyńyz múmkin jáne bul óte oryndy suraq bolar edi.
Ádebıet te damyp, jetilip otyrady. Keı sátterde tarıh aýylyna jaqyndaı tússe, keı tusta múlde bólek, tyń baǵyt qalyptastyrady. Mysaly, Qytaıdaǵy qazaq jazba ádebıetiniń negizin qalaýshylardyń biri, kóp jyly qýǵyn-súrginde ótken Tańjaryq Joldyuly qazaq ádebıetine «túrmede týǵan ádebıet», ıaǵnı «túrme ádebıeti» degen uǵymdy engizgen. Keıin Qajyǵumar Shabdanuly 6 tomdyq «Qylmys» romanyn túrmede jazyp, bul termındi birjola bekitti.
Sol sekildi Qasym Qaısenov «partızan ádebıetiniń» negizin qalaýshy, bizdiń bilýimizshe bul janr Ekinshi dúnıejúzilik soǵysqa deıin Keńes Odaǵy keńistiginde bolmaǵan.
«Jaý tylynda» dep atalatyn kitabynyń alǵy sózinde avtor aýyr kúnderden este qalǵan oqıǵalardy sarǵaıyp, tozyǵy jetken qoıyn dápterine súıene otyryp jazǵanyn aıtady. Tipti, maıdandaǵy ómir shyndyǵynan alys ketpes úshin qandy kóılek partızan dostarynyń aty-jónderi de ózgertilmegen, jer-sý, qala attary da qaz qalpynda saqtalǵan. Sondyqtan bul eńbekti ádebı janrǵa laıyqtalyp az-kem óńdelgeni bolmasa, shynaıy estelikter dep sanaýǵa ábden bolady. Al estelikter - tarıh ǵylymynyń ajyramas bóligi. Osy sebepti, bul povesti ádebı ǵana emes, shynaıy tarıhı derekter qamtylǵan jańa janrdaǵy ámbebap týyndy sanaımyz.
Búkil povesti mazmundap otyrý negizgi maqsatymyz emes, biraq Qasym Qaısenovtiń jaı partızan emes, júrek jutqan jaýynger, qıynnan jol taba alatyn ákki ári árdaıym joly bolǵysh jan ekenin kórsetetin birneshe oqıǵany tańdap aldyq.
***
Alǵashqy joryq hám qan-qasaptan jalǵyz aman shyǵýy
Qasym Qaısenov 1941 jyly qarasha aıynda arnaıy partızandar daıarlaıtyn mektepti bitirgen boıda Ońtústik-Batys maıdanynyń shtabyna jóneltilgenin aıttyq qoı. Kele salysymen ol Ýkraına partızandar qozǵalysy ortalyq shtabynyń bastyǵy general-maıor Strokachtyń buıryǵymen 8-partızandar otrıadynyń komandırligine taǵaıyndalyp, mynandaı tapsyrmalar alady: Jaý qolynda qalǵan Kıev, Poltava oblystarynda jergilikti halyqtan partızan otrıadtaryn uıymdastyryp, jaýdyń tylyna iritki salý; kópirlerdi, qatynas joldaryn, kommýnıkatsııalyq toraptardy talqandaý; jeke shyqqan nemisterdiń kózin qurtý; jaýdyń barlyq kúshterine bóget jasap, úreı týǵyzý...
Osylaısha, júktelgen mindetti oryndaý úshin 9 partızan alǵash ret jaý tylyna attanady.
23 jasqa endi tolǵan Qasym bastaǵan otrıadty parashıýtpen jerge túsisimen jaý qorshap alyp, qasyndaǵy joldastary túgel qaza tabady.
Kórnekti qalamger Ahat Jaqsybaevtyń batyrdyń ómiri jaıly «Qaıtpas Qaısar» atty suhbat kitabynda osy sátterdi Qasym Qaısenov bylaı dep eske alady:
«Jaý tylyna, ormanǵa túskennen-aq fashıster lıstovka taratyp «berilińder, pálen-túgen» dep bizdi aınaldyra bastady. Bizdi kóp adam dep oılasa kerek. Sol eki ortada on adamnyń bireýi qashyp ketip, tipti qıyn boldy. Endi fashıster bizdiń sanymyzdy da, qandaı top ekenimizdi de, kim basqaryp kelgenin de, qandaı qarý-jaraq bar ekenin de biledi.... Qashyp ketken álgi adamnyń kesirinen syrymyz málim bolyp, tórtinshi kúni qorshaýda qaldyq. Partızandyq ómirimniń alǵashqy urysy, betpe-bet shaıqas osylaı bastaldy. Keshke deıin atysqanda Borıs degen pýlemetshi orys jigiti ekeýmiz ǵana tiri qaldyq. Basqasy oqqa ushty. Fashısterdiń de birazyn jaıratqanbyz. Qas qaraıýyn kúttim. Qasymdaǵy jigit aýyr jaraly, júrýge jaramaıdy. Sodan qarańǵy túnde Dneprdi betke alyp, qansyrap, áreń jatqan adamdy plaş-palatkamen súıretip qorshaýdan ótip ketýge tyrystym. Qorshaýdan qutylyp shyǵyp, Dneprge jaqyndaı bergende jaraly serigim qaıtys bop ketti. Ony jerleýge mende ýaqyt bolmady. Súırep ákep bir jarǵa jatqyzyp, plaş-palatkaǵa orap, betin kóleńkelep ketýge ǵana shamam keldi. Qan keship, qaıǵy jutý, ómir men ólim arpalysy, jaýyzdyq, qatygezdik qasireti men úshin osylaısha bastaldy».
Áreń degende nemis soldattarynan qara úzip shyqqan ol bálen kún orman ishinde japadan jalǵyz jan saýǵalap júredi. Osy kezderdegi qıyndyqtardy «Jaý tylynda» kitabynda bylaı dep jazady:
«Orman ishinen júregińdi jalǵaıtyn nár taba qoıý ońaı emes. Pyshaqtyń ushymen qaıyńnyń qabyǵyn tesip, oǵan tútik ispettes ishi qýys qý shóp suǵyp, astyna konservi qalbyryn tosyp qoıam. Qant qosqan shaı tárizdi tátti-aq. Іshsem ájeptáýir nár alyp, júregim jalǵanyp qalǵandaı bolady. Ekinshi bir qoregim: terektiń syrtqy qabyǵynyń astyndaǵy aq sheli... Dámsiz bolǵanmen, odan da talǵaý alǵandaı bolamyn. Sońǵy kúnderi ashtyqtan ábden buralyp, kózim qaraýytyp, basym aınalyp, qarǵa adym jer muń bolyp barady. Endi eńbektep júrip, jońyshqanyń kógildir gúlin terip jeıtin bolǵam. Odan ózge qorek joq».
Osy aýyr kezeńdi «Qaıtpas Qaısar» suhbat kitabynda:
«Sol joly ormanda on shaqty kún jalǵyz júrdim. Jaý tylynda ár jerde kúni buryn belgilengen, astyrtyn kezdesetin oryndar bar ekenin biletinmin. Solardyń birin izdep taýyp, Prımak degenmen kezdestim. Biraz ýaqyt sol Prımakpen birge júrip, astyrtyn aýdandyq komıtet, obkomnyń kómegimen Kıev, Poltava jerinde Chapaev atyndaǵy partızan quramasyn uıymdastyrýǵa qatysyp, keıin sol quramanyń polk dárejesindegi bir otrıadyn basqardym. Eki jarym jylda Dneprdiń oń jaǵynda, sol jaǵynda – jaý tylynda nebir qyrǵyn maıdan jasadyq. Nebir oqıǵalarǵa aralasyp, bárin de bastan keshtik. Ólmegen soń sonyń bári qazir ertegi sekildi...» - dep eske alypty.
«Jarymes» operatsııasy
Jaýdy jeńý úshin odan aıbatyń ǵana emes, aılań da asýy keregi soǵys tarıhynan belgili nárse ǵoı. Ol - tutas armııadan bastap, shaǵyn otrıad, jeke jaýyngerge deıin ortaq zań. Qasym Qaısenovtiń kelesi oqıǵasynda osyǵan kezekti márte kóz jetkizemiz.
Kıev oblysy Rjışev aýdanyndaǵy Makedon selosynda «soǵys tutqyny» degen jalǵan qujatpen erkin júrgen kezinde Qasymdy komendatýraǵa tekserýge shaqyrady. Ol sátti jazýshy bylaı dep jazǵan eken:
«Astyrtyn jumysta júrgen kezimiz. Aýdandyq partııa komıtetiniń nusqaýy boıynsha sońǵy kezde kóptegen adamymyz «soǵys tutqyny» degen jalǵan dokýmentpen selolarda ashyq júretin bolyp edi. Biraq nemistiń áskerı komendantynan «soǵys tutqyndary men kelimsek adamdardy tekserý kerek» degen buıryq keldi bilem, kóp keshikpeı selolarda, qalalarda jappaı tekserý bastaldy. Osyny paıdalanyp keıbir jergilikti jerdiń ultshyldary bas kóterip, astyrtyn jumysta júrgen orys joldastar men basqa ult ókilderin nemis komendanttaryna «saıası senimsiz» dep kórsete bastady.
Tekserýde kóp adamdy «saıası senimsiz, kommýnıst, komsomolets, sovet aktıvi» degen aıyppen atyp, asyp jatty. Keıbireýlerdi «nemis úkimetine zııansyz» dep, erkindikke bosatyp ta jiberdi. Erkindikke bosaǵandar astyrtyn jumysqa belsene qatysýǵa tolyq múmkindik aldy».
Sóıtip, komendatýraǵa bararda aýdandyq astyrtyn uıym músheleri Popov, Klopov, Dychenko, Abramenko, Oleınık, Gaman syndy joldastarymen aqyldasa kele, onda eshnárse túsinbeıtin «jarymes» adam bolyp baratyn bolyp sheshedi. Bul «operatsııa» kitapta:
«...Óz kıimimdi sheship tastap, qyryq quraý shalbar, kóılek kıip alyp komendatýraǵa jalań aıaq tartyp otyrdym. Meniń túrime qarap ishek-silesi qatqansha kúlisip, aman-esen qaıtýyma tilektestik bildirip, Popov pen Klopov ekeýi qala berdi.
Maı aıynyń aıaq kezi. Kún aptap ystyq, kóshe boıy shań. Ózime-ózim qarap ezý tartyp ta qoıamyn. Saqal-murtym, shashym kópten beri alynbaı, sıqym adam shoshyrlyqtaı bolatyn. Onyń ústine, shalbarymnyń balaǵyn jol-jónekeı tizege deıin túrip aldym da, adam sırek júretin kóshelerdiń birinde batpaq keship, odan soń shańy burqyrap jatqan kóshede biraz júrgennen keıin tizeme deıin battasyp, ábden kelistim.
Sóıtip endi esi durys adamǵa múlde uqsamaı, kósheniń dál ortasymen kele jatyrmyn. Kezdesken adam ózime tańdana qaraıdy. Men de olarǵa toqtap turyp ádeıi qaraǵan bolamyn. Adam kezdespegen jerde mańaıyma urlana kóz tastap, ózime-ózim kúlip qoıamyn», - dep jazylypty.
Alba-julba kıim kıip, kir-qojalaq keıipte, jalańaıaq komendatýraǵa kelgen Qasymdy nemis polıtsaılary jıirkene qarsy alady. Qoıǵan suraqtyń bárine jaýap bermeı, birese oınap turǵan patefonǵa, birese qabyrǵaǵa qarap melshıip otyra bergen soń polıtsaılar: «Mynany saıası qaýipti dep júrgen jurtta es joq. Ózi orys tilin de bilmeıdi eken, ábden esi aýyp ketken. Ulty ózbek bolý kerek», - dep shyǵaryp salady.
Arada eki-úsh aı ótkende Rjışev, Pereıaslav, Mıronovka aýdandary astyrtyn uıymdarynyń kúshimen shaǵyn-shaǵyn eki partızan otrıady qurylyp, olar ormanǵa ketýi kerek bolady. Ormanǵa ketpes buryn jergilikti komendatýralardy talqandap, qarý jaraqtaryn alyp ketý týraly sheshim qabyldanady. Qasym bastaǵan top osy Makedon selosynyń komendantyn, 12 polıtsaıyn, tilmashyn tún ishinde qolǵa túsirip, ormanǵa alyp kiredi. Tań ata ózderi mazaq etip shyǵaryp salǵan azııalyqty kórip, polıtsaılar «buny jarymes dep júrgen biz jarymes ekenbiz» dep, óńderi buzylyp ketedi.
Partızan otrıady dalalyq sotynyń úkimi boıynsha jergilikti turǵyndarǵa tizesin batyrǵan komendant pen onyń nókerleri túgel atý jazasyna kesilip, jer jastanady. Alǵashqy tapsyrmany oryndap shyqqan top Panıtov ormanyndaǵy 8-partızan otrıadyna kelip qosylady.
Partızan kegi: Kozındegi qanisher komendanttyń kózin joıý oqıǵasy
Qasymnyń estelikterin oqı otyryp, onyń boıyndaǵy kóptegen qasıetke qanyq bolasyń. Sonyń biri - qarýlas dostaryna degen qurmeti men janashyrlyǵy. Ony myna bir oqıǵadan anyq ańǵarýǵa bolady.
Keńes áskeri sheginip, maıdan shebi Dneprden shyǵysqa uzap ketken tusta selo-qalalarda nemistiń áskerı komendatýralary, jandarmdary men polıtsaılary oılaryna kelgenin isteı bastaıdy. Eldi tonap, azyq-túlikterin tartyp alyp, maıdanǵa, Germanııaǵa jóneltip jatady. Onymen qoımaı, jumysqa jaramdy jergilikti jastardy kúshpen Germanııaǵa aıdatady. Osy tusta Kıev oblysy Mıronovka aýdany Kozın selosy komendantynyń jaýyzdyǵy jurttan asyp turady. Oǵan degen kegin, ashý-yzasyn partızan jazýshy:
«...Óziniń jaýyzdyq isterimen aty shyqqan, fashıstke satylǵan komendantty Kozın selosynyń, qala berse búkil Mıronovka aýdanynyń besiktegi balasyna deıin biledi. Onyń selo halqyna, bizdiń jaýyngerlerge istegen qastyǵyn selodan kezdeskender zar ılep aıtyp turady. Ásirese, Qyzyl Armııanyń saıası qyzmetkerleriniń biri Shaframenko Panasty ol jaýyzdyń qalaı óltirgenin kúıine aıtady. Aqyrǵy oǵyna deıin atysyp, aýyr jaraly bolǵan Panasty hal ústinde jatqanda seloǵa ákelip keskilep, adam balasy istemeıtin qorlyqpen qınap óltirgen.
Bul oqıǵany estigennen beri joldastardyń bireýi «Panas» dese, ne «Kozın komendanty» dese, meniń tula-boıym muzdap, qolym dirildep, sóılesem býlyqqan sııaqty bolamyn. Yza kernep júregim attaı týlaıdy», - dep jazypty.
Qasym Panasty ómirde tanymaıdy, biraq bir Otandy qorǵap júrip erlikpen qaza tapqan qarýlas dosy úshin kek alýdy ózine paryz sanaıdy da, qasyna Ivan Prımak, Nıkolaı Popov, Vıktor, Vasılıı Hlopov syndy syralǵy joldastaryn ertip, komendanttyń kózin joıýǵa attanady.
«...Biz irkilmesten attyń basyn komendanttikine burdyq. Biraq komendant úıde bolmaı shyqty. Bizdi jaratpaǵan pishinmen, kim ekenimizdi aıyra almaǵan komendanttyń áıeli birazdan soń komendanttyń úıde bolatynyn aıtty. Tosyp turýǵa ýaqyt joq. Selonyń ekinshi jaq shetine shyǵa bergende kún de uıasyna endi, bir nársemiz seloda umyt qalǵandaı, kóńilsiz kele jat- qanda, kózime qara dohaly, aq velosıpedti bireý ilikti. Ol bizge qaraı týra júrip keledi. Jigitterge «áne!» deýge ǵana shamam keldi, arbadan qarǵyp tústim.
— Toqta! Kóter qolyńdy! — dedim. Ol velosıpedten túse salyp, qolyn janyndaǵy pıstoletine sala bergende, dál shekeden basyp saldym. Onyń ólimine qaraýǵa ýaqyt joq, qaıta arbaǵa otyra bergenimde aýzymnan «Panas!»—degen sóz shyǵyp ketti», - dep jazady bul joryqty jazýshy.
Jaý komendantyn jalǵyz baryp jazalaǵan
Bul oqıǵa Keńes Odaǵy áskeriniń qarymta shabýyly údep, Dneprdiń sol jaǵalaýyna deıin jaýdy shegindirgen tusynda bolsa kerek. «Qaıtpas Qaısar» kitabynda ol kezdi:
«Ol kezde partızan quramasynyń úlken bir otrıadynyń komandırimin. Sovet Armııasy Dneprge jaqyndaǵanda bizdiń qurama osy ózenniń oń jaǵynda, jaý tylynda júrgen edi. Sovet Armııasyna qosylý úshin biz Dneprdiń sol jaǵyna shyǵyp úlgerdik. Sóıtip, 1943 jyly qyrkúıek aıynyń ortasynda ózimizdiń turaqty Armııamen kezdestik», - dep jazady.
Al «Jaý tylynda» kitabynda bylaı dep sıpattaıdy:
«Kanev atyndaǵy partızan quramasy Dnepr boıynda jaýyngerlik sapyn quryp, jaýǵa qatty soqqy berdi... Qurama jaýdyń bir garnızonyndaǵy bir batalondaı áskerı bólimshesin talqandap, Dneprdiń oń jaq jaǵalaýyna ótkeni osy edi... Kanev qalasynyń soltústigindegi ıt muryny ótkisiz Panıtov ormanyna kelip ornalasqan bolatynbyz. Birer kún es jıyp, keıin bul jaqtaǵy astyrtyn uıymdarmen baılanys jasap, tıisti barlaý málimetterin aldyq».
Nemister Dneprdiń oń jaǵalaýyndaǵy rezervte turǵan áskerin sol jaǵalaýǵa kóshirip, toptastyra bastaǵan. Bul tóńirekte óz jasaǵynan aıyrylǵan saıyn jaýdyń jergilikti halyqqa óshpendiligi órship bara jatady. Selolardaǵy komendanttar, selo starostalary «komýnıssiń», «komsomolsyń», «partızansyń» degen jeleýlermen jergilikti halyqty atyp-asýy kóbeıip ketken shaq. Ásirese, Mıronovka komendanty qanshama jazyqsyz adamnyń qanyn moınyna júktegeni jurtqa málim bolatyn. Onyń kózin qurtý jónindegi tapsyrma Qasym Qaısenovke beriledi. Ony jazýshy bylaı dep keltiredi:
«Bir kúni tańerteń qurama shtabynyń bastyǵy Fedor Nagaıtsev meni shaqyryp aldy da: «Vasıa, Mıronovka komendantyn ornynan alyp kelýdi saǵan tapsyramyz. Talaı komendantty ornynan buıryqsyz-aq alǵan ediń ǵoı», — dedi ázildeı kúlip».
Osylaısha áldebir baskeserdiń partızandarǵa qarsy urysta erlik kórsetkeni úshin alǵan qujatyn usynyp, Vasıany (tylda júrgende Qasymdy bári solaı ataǵan) tapsyrmaǵa jóneltedi.
Bul qujatpen ol Mıronovka aýdanyna qarasty ıÝhno hýtoryna jetip, jergilikti starostadan qalaǵa jetkizip tastaýyn talap etedi. Starosta bir aýyz sózge kelmesten, qasyna 14-15 jastaǵy balany ertip, qos atpen jolǵa shyǵaryp salady.
Tal túste komendatýraǵa baryp, nemis tilin jetik biletinin aıtyp, hatshy áıelden komendantqa jalǵyz kirýge ótinish bildiredi. Ol sát «Jaý tylynda»:
«Men joǵarydan erekshe tapsyrmamen kelip edim. Nemis tilin jaqsy bilemin. Jalǵyz-aq kire beremin. Tek eshkimdi kirgizbeı tura turyńyz. Panǵa erekshe joldamalar tapsyramyn,— dedim nyǵyzdana sóılep. Sóıtse de daýsym dir ete túskendeı bolǵan edi. Japadan jalǵyz ózim... Tal túste zulym jaýmen jaǵalasqaly kelip turmyn. Áıtsede áıel ony ańǵara qoıǵan joq, - dep keledi.
Kirip baryp, sekem aldyrmas úshin oń qolyn kóterip, nemistershe sálemdesedi. Kelesi sátte tós qaltasyna qolyn sala beredi. Komendant qujatyn kórsetkeli jatyr dep túsinse kerek, otyrǵan ornynan tapjylmaı qarap otyrady. Osy kezde dybyssyz pıstoletti lezde shyǵaryp, qaq mańdaıdan basyp qalady. Sodan soń qaltasyndaǵy «Chapaev» quramasy dalalyq sotynyń jendetti atý jazasyna buıyrǵan úkimin stoldyń ústine jaıyp ketedi.
Shyǵyp bara jatyp hatshyǵa: «Pan eshkimdi qabyldamaımyn dedi. Ázirge eshkim kirmesin», - dep esikti nyǵarlap jabady.
Endigi sátte kúdik týdyrmaý úshin qansha júregi tas tóbesine shyǵyp tursa da, atqa deıin aqyryn basyp barý kerek. Osy sáttegi alaı-dúleı bolǵan jaı kúıin bylaı sıpattaıdy:
«Átteń shirkin, atqa bir jetsem-aý» deımin! Anda-sanda artyma urlana bir qarap qoıamyn. Kúdikti eshnárse kórinbeıdi. Komendatýra alystaǵan saıyn aıaǵymdy jyldam basamyn».
Bular qaladan shyǵa bere artynan polıtsaılar aspanǵa myltyq atyp, bir-birine belgi bere bastaıdy. Sálden soń qýǵynshylardyń da qarasy kórinedi. Atqosshy bala ekeýi ázer degende qutylyp, ormanǵa enedi. Bul - batyr Qasymnyń qaptaǵan jaý ortasyna jalǵyz baryp, jurtty qaqsatqan zulymnyń kózin joıǵan kezekti tapsyrmasy edi. Árıne, mundaı qıyn tapsyrmalar tek tańdaýly partızandarǵa ǵana júkteletin.
***
Qasym Qaısenovty Ýkraınadan keıin de talaı qandy joryqtar, erlikke toly urystar kútip turǵan edi. Shtab tapsyrmasymen qasyna bir ǵana joldasyn ertip, Karpat taýyna túsiriledi. Ekeýi az ýaqytta jergilikti halyqtan jasaq quryp, talaı-talaı qııan-keski urystar uıymdastyrady. San ret ajalmen betpe-bet kelip, týǵan elimen, jerimen ishteı qoshtasady. Biraq, eshqashan berilýdi, ne sheginýdi oılamaıdy. Sol úshin de ony komandıri «Kazahskıı narod», «Amangeldy» dep arqasynan qaǵatyn. Onysy - batyldyǵyn moıyndap, maqtan tutqany, maqtaǵany da!
***
Elge oralý. Asyl jardyń erligi.
Jaý tylynan shyǵyp, Kıevtegi Ýkraınanyń partızandar qozǵalysy shtaby qasyndaǵy demalys úıinde jatqan Qasymdy ataqty aqyn, partızan otrıadynyń komıssary Jumaǵalı Saın izdep barady. Osy bir júzdesý onyń taǵdyrynda úlken ózgeris ákeledi. Sebebi, Qasym Qaısenov soǵystan keıin Ýkraınada qalýǵa bel baılap júrgen. Osy sheshimin estigen Jumekeńniń óńi buzylyp ketedi. Bul sheshimniń durys emestigin aıtyp, birden betin qaıtaryp tastaıdy. Ózi qurmet tutatyn aqynǵa Qasym da qarsy kele almaıdy. Tek, basshylyq meni elge jibermeıtin shyǵar degen ýájin aıtady. Osydan soń Jumaǵalı Saın shtabqa, Narkomatqa, tipti Ortalyq partııa komıtetine deıin baryp júrip, Qasymdy bosatyp alady.
Bir qyzyǵy, Jumekeń Ýkraınaǵa attanarda «Sotsıalıstik Qazaqstan» gazetiniń redaktsııasynda bir qazaq kelinshegi jolyǵyp, hatyn ala ketýin qıylyp suraǵan eken. Biraq, ýádeli kúni ekeýi kezdese almaı qalady. Sol kelinshek Qasym Qaısenovtyń jary - Asyl anamyz bolyp shyǵady. Keıin shtabtyń Vasıa dep júrgeni osy Qasym ekenin bilgende aqyn Jumaǵalı qatty ókinipti. Sol aıybyn jýyp, Qasymdy elge alyp kelip, Asyl ekeýin qol ustastyrǵan eken...
Soǵystan keıingi jyldarda Qasym atamyz jıyndarda, otyrystarda partızandardyń joryǵy, ormandaǵy ómiri týraly estelikter aıtyp júredi eken. Asyl anamyz zerek, quımaqulaq kisi bolsa kerek, biraz jyldan soń onyń estelikteri jutańdanyp, keıbir derekterdi, oqıǵa jelisterin umyta bastaǵanyn ańǵarady. Sodan qolqa salyp júrip, qoıyn dápterindegi jazbalardy qaıta jańǵyrtyp, osy «Jaý tylynda» povesiniń jazylýyna muryndyq bolypty.
Al Asyl Qaısenovanyń Qasymdy izdeýi, onyń elge oralýyna sebepker bolýy, odan bólek ǵashyqtyq hıkaıalary da bir bólek áńgime.
Qasym batyrdyń búkil joryǵyn tizip shyǵý maqala formatyna qıǵash. Sondyqtan dańqty partızan «Vasıanyń» búkil bolmysyn, ishki tabıǵatyn, kózsiz erligin ashatyn birer oqıǵany ǵana iriktep aldyq. Onyń budan da bólek joryqtaryn oqyp otyryp, demińdi ishke tartyp, qara terge túsesiń. Sol oqıǵany basynan keshken jaýynger qandaı kúı keshkenin, sol qorqynyshty qalaı jeńe alǵanyn oılap, eriksiz tańǵalasyń!