Parıjdegi Lývr murajaıynda Ózbekstannyń eki kórmesi ótip jatyr
Olar - Lývr murajaıynda «Ózbekstan oazısteriniń keremetteri. Kerýen joldary torabynda» kórmesi men Arab álemi ınstıtýtynda uıymdastyrylǵan «Samarqandqa jol. Jibek pen altyn ǵajaıyptary» kórmesi.
Eki kórme de Ózbekstannyń tarıhy men mádenıetine arnalǵan. Lývrdaǵy kórme bizdiń zamanymyzǵa deıingi V-VI ǵasyrdan Tımýrıdter dáýirine deıingi kezeńdi qamtıdy, al Arab álemi ınstıtýtyndaǵy kórmege XIX-XX ǵasyrdyń ortasyna jatatyn eksponattar, sondaı-aq Ózbekstan Memlekettik murajaıynyń toptamasyndaǵy Túrkistan avangardynyń baǵytyna baılanysty qylqalam týyndylary engizilgen.
Barlyǵy neden bastaldy?
2018 jyldyń qazan aıynda Prezıdent Shavkat Mırzıeev Frantsııaǵa alǵash ret resmı saparmen bardy. Mádenı baǵdarlama aıasynda Lývr murajaıyna ekskýrsııa uıymdastyryldy. Osy kezde ataýly murajaıda Ózbekstannyń baı tarıhı-mádenı murasyna arnalǵan úlken kórme uıymdastyrý ıdeıasy aıtylyp, Ózbekstan basshysy bul ıdeıany maquldady.
Buǵan deıin de kóptegen mańyzdy oqıǵalar bolǵanyn aıta ketken jón.
2009 jyly arheolog jáne ǵylymı zertteýshi Rokko Rante Ózbekstan Respýblıkasy Ǵylym akademııasy Samarqand arheologııa ınstıtýtynyń komandasymen birlesip Buharada arheologııalyq izdestirý jumystaryna basshylyq etken bolatyn. Ózbekstan tarapynan oǵan Jamal Mırzaahmedov, keıin Abdisabýr Raıymqýlov basshylyq etti. 2011 jyly Rante sol kezde Lývr murajaıynyń prezıdenti bolǵan Anrı Lýarettany Ózbekstanǵa shaqyrdy. Tarıhı materıaldarmen tanysqannan keıin kórmeni uıymdastyrýǵa kirisý týraly sheshim qabyldanady jáne bul sheshim 2017 jyly naqty bekitiledi.
Biraz ýaqyttan keıin Ózbekstannyń Samarqand oblysynda frantsýz mamandarymen birlese júrgizilgen basqa da qazba jumystary kezinde zoroastrızm dáýirine jatatyn erekshe oıýlanǵan panno (qabyrǵa sýreti) tabylady. Tabylǵan dúnıe álemdik mańyzy bar eskertkish bolatyn.
Boljam boıynsha qazba jumystary júrgizilgen jerde ıslam dáýirine deıin (VIII ǵasyr) bıleýshiler saraıy bolǵan. Qamaldyń ishindegi nysanda sándi bólme bolǵany jáne onyń onyń kóp bóligine úsh satyly minbe ornalasqany anyqtalǵan. Ǵalymdardyń aıtýynsha, bıleýshi sonda taǵyna otyrǵan. Panno bólmeniń qabyrǵalaryn bezendirgen.
Budan bólek, basqa da sırek kezdesetin jádigerler tabylǵan. Osylaısha Ózbekstannyń álemge asa qundy tarıhı-mádenı eskertkishterdi kórsete alatyny belgili boldy.
Ózbekstan mádenıeti men ónerin damytý qorynyń atqarýshy dırektory Gaıane Ýmerova jáne Lývr murajaıy arasynda yntymaqtastyq týraly kelisimge qol qoıylyp, Qor Keńesi tóraǵasynyń orynbasary Saıda Mırzıeeva jetekshiligimen daıyndyq jumystary bastaldy.
Bastapqyda Lývrdaǵy kórmeni 2020-2021 jyldary ótedi dep josparlanǵan bolatyn. Alaıda, COVID pandemııasy bul josparlardy júzege asyrýǵa kedergi keltirdi jáne kórmeni 2022 jylǵa aýystyrýǵa týra keldi. Osy kezde tek qana Ózbekstannyń XV ǵasyrda aıaqtalǵan ejelgi órkenıetin kórsetip qana qoımaı, keıingi dáýirlerge deıin sóz qozǵaý qısyndy bolar degen oı qalyptasty. Bul osy jumystardyń úılesimdiligi men kemeldigin qamtamasyz etedi. Osylaısha, bir mezgilde eki kórmeni – Lývr murajaıynda jáne Arab álemi ınstıtýtynda uıymdastyrý týraly sheshim qabyldandy.
Tórt jyldyq eńbektiń jemisi
Eki kórmeni de daıyndaý úshin Ózbekstan Respýblıkasy Premer-Mınıstriniń basshylyǵymen arnaıy komıssııa quryldy. Bul komıssııanyń quramyna Ónertaný ınstıtýtynyń joba keńesshisi Shakır Pıdaev, Islam órkenıeti ortalyǵynyń dırektory Shaazım Mınovarov, mınıstrler, ǵalymdar, arheologtar, eksponattar alynatyn murajaılardyń basshylary men kýratorlary kirdi.
Aýqymdy qalpyna keltirý jumystary bastalyp, 2018 jyldan beri tek kórme úshin 70-ten astam buıym qalpyna keltirildi.
Jobaǵa Frantsııa men Ózbekstannan qaǵaz, aǵash, metall sheberleri, músinshiler, shyny jáne qabyrǵa keskindemelerin qalpyna keltiretin 40-tan astam maman tartyldy. Olardyń qatarynda Marına Reýtova, Kamolıddın Mahkamov, Shýhrat Polatov, Krıstın Parısel, Olıve Tavozo, Delfın Lefevr, Djeraldın Freı, Aksel Delo, Ann Leje jáne t.b. boldy.
Ásirese, VIII ǵasyrdaǵy «Katta Langar Qurannyń» betterin qalpyna keltirý óte qıyn jáne qyzyq boldy. Bul Quran – Islam dini men musylmandar úshin úlken mánge ıe bolyp, búkil adamzattyń mádenı jáne tarıhı murasyn quraıtyn qundylyqtardyń biri.
Qalpyna keltirý jumystary úsh jylǵa sozyldy jáne ol sol kezde Aqparat jáne buqaralyq kommýnıkatsııalar agenttigi dırektorynyń orynbasary qyzmetin atqarǵan Saıda Mırzıeevanyń jeke qoldaýynyń arqasynda júzege asty. Bastapqyda teńdesi joq Qurannyń 2 betin ǵana qalpyna keltirý josparlansa, Saıda Shavkatovnanyń kómegimen 13 paraqtyń barlyǵy qalpyna keltirildi.
Osynaý qundy qujatty qalpyna keltirýge Álisher Naýaı atyndaǵy Ózbekstan Ulttyq kitaphanasy, Mádenıet mınıstrligine qarasty Mádenıet jáne ónerdi damytý qory, Ózbekstan musylmandary basqarmasy sııaqty uıymdar atsalysqan. Qalpyna keltirý jumystaryn Lývr murajaıynyń restavratorlary Aksel Deleva, Aýrelııa Stretı júrgizdi.
«Ózbekstan oazısteriniń ǵajaıyptary. Kerýen joldarynyń torabynda»
«Ózbekstan oazısteriniń ǵajaıyptary. Kerýen joldarynyń toǵysynda» kórmesi bizdiń zamanymyzǵa deıingi V-VI ǵasyrlar men Tımýrıdter bıligine deıingi kezeńdi qamtıtyn qazirgi Ózbekstannyń ońtústik bóligi arqyly ótken Uly Jibek joly týraly baıandaıdy.
Munda monýmentaldy óner nysandary, qabyrǵa sýretteri, saraılardyń oıylǵan bólshekteri, sándik qoldanbaly óner buıymdary jáne basqa da eskertkishter kórmege qoıylǵan. Kórme 169 murajaı eksponatynan turady, atap aıtqanda, Ózbekstannyń 16 murajaıynan 138 biregeı eksponat pen álemniń jetekshi mýzeılerinen alynǵan 31 eksponat bar.
Olardyń ishinde Lývr murajaıy, Frantsııanyń Ulttyq kitaphanasy, Ulybrıtanııa murajaıy jáne Brıtan kitaphanasy, London Vıktorııa jáne Albert murajaıy, Parıj medaldar mekemesi, Gıme murajaıy jáne Tilder jáne órkenıetter ýnıversıtetiniń kitaphanasy (BULAC) ), Lıssabon Galýste Gıýlbenkıan qory solardyń biri.
Kórme kýratorlary: ıAnnık Lınts jáne Rokko Rante.
Saıda Mırzııaeva atap ótkendeı, Ózbekstan ejelden mádenı almasý men saýda ortalyǵy, al Uly Jibek joly belgili bir maǵynada álemdegi alǵashqy ekonomıkalyq joba bolǵan. Lývr murajaıyndaǵy eki myń jylǵa jýyq kezeńdi qamtıtyn kórme kelýshilerde búgingi Ózbekstan aýmaǵynda bolǵan túrli órkenıetter týraly jarqyn qııaldy qalyptastyryp, elimizdiń biregeı murasyn pash etedi. Bul bizdiń basty mindetterimizdiń biri.
Óz kezeginde Rokko Rante bul kórmeniń eki negizgi maqsaty bar ekenin jetkizdi. Birinshiden, Eýropada Ortalyq Azııanyń órkenıeti men mádenıetin kórsetý. Parıj bul jerdegi eń jaqsy oryn bolyp sanalady, óıtkeni onda álemdegi jetekshi murajaılardyń biri - Lývr ornalasqan.
Ekinshi maqsat – Ortalyq Azııa men Eýropa arasyndaǵy tyǵyz tarıhı baılanystardy kórsetý. Óıtkeni, bul eki óńir arasynda buryn da ortaq tarıhı sátter kóp bolǵan.
Sonymen qatar, kórmeniń eýropalyq jáne frantsýz qoǵamy Ortalyq Azııany jaqynyraq tanýy úshin aǵartýshylyq máni bar. Óıtkeni, ólke mádenıeti adamzat órkenıetinde mańyzdy oryn alyp, mańyzdy tarıhı tulǵalarǵa baı.
Sondaı-aq, Rante Lývrdaǵy «Ózbekstan oazısteriniń ǵajaıyptary. Kerýen joldarynyń torabynda» kórmesi aldaǵy 30-40 jylda biregeı oqıǵa bolatynyn atap ótti.
Kóne Kofırqala qalashyǵynan tabylǵan «Katt Langar Quranynan» basqa, órtengen aǵash panno, Býdda músini (b.z.b. I ǵ. - b. z. I ǵ.), kóne Dalvarzıntepa qalasynan tabylǵan Kýshan shaǵzadasynyń basy (I-II ǵasyrlar), Buharadaǵy kóne Varahsha mekeninen tabylǵan ańshylyq kórinis beınelengen VII ǵasyrǵa jatatyn áıgili qabyrǵa sýreti, Marko Polonyń XIV ǵasyrdaǵy Azııaǵa saıahaty týraly kitabynyń kóshirmesin de sırek jádigerler qataryna qosýǵa bolady.
Sońǵy 3 jylda kóptegen arheologııalyq ashylymdar men mańyzdy restavratsııa jumystary júrgizilgenin eskersek, ekspozıtsııanyń bir bóligi alǵash ret jurtshylyqqa kórsetilip otyr.
«Samarqandqa jol. Jibek pen altyn ǵajaıyptary»
Ózbekstannyń 9 murajaıyndaǵy 300-den astam jádigerdi qamtıtyn bul ekspozıtsııa arqyly ózbek qoldanbaly óneriniń buıymdary kórsetildi.
XIX-XX ǵasyrlardaǵy ulttyq toqyma buıymdarynyń úlgileri, ulttyq kıimder, bas kıimder, oıý-órnekter, Buhara ámirliginiń altyn jalatylǵan shapandary, kilemder jáne basqa da sırek kezdesetin buıymdar qonaqtar nazaryna usynyldy.
Sonymen qatar, osy kórmege 23 kartına qoıylyp, olardyń arasynda I.V.Savıtskıı atyndaǵy Qaraqalpaqstan Respýblıkasy Memlekettik óner mýzeıiniń qorynan Túrkistan avangardynyń týyndylary oryn aldy. 1917-1932 jyldar aralyǵynda Túrkistan orys avangard sýretshileri arasynda erekshe tanymal geografııalyq oryn boldy. Matıss Marokkony ashqan kezde sýretshi avangardshylar «jergilikti kolorıtti» izdeý jolynda Ortalyq Azııanyń baı kelbeti, pishinderi men beınelerinen erekshe shabyt tapqan.
Kórmeniń eń qyzyqty eksponattarynyń biri – XVII-XVIII ǵasyrlardaǵy qaraqalpaq áıelderiniń dástúrli bas kıimi – tóbelik. Tóbelik tsılındr pishindi jáne marjan jáne kógildir áshekeımen bezendirilgen kúmis plastınalardan jasalǵan. Ol qosymsha áshekeı, toıdyń bas kıimi – sáýkelege taǵylatyn táj sanalǵan.
Basqa da kımeshekter kórsetiledi. Bul da áıelderdiń ulttyq bas kıimi. Kımeshek basty tolyǵymen japsa da, beti ashyq qalady. Turmysqa shyqqan áıelder ózderiniń mártebesin bildirý úshin belgili bir tústi kımeshek kıgen.
Sondaı-aq arebaktar – kishigirim sýburqaqtar kórermenderdiń nazaryn aýdaratyny sózsiz. Olar altynnan jasalǵan jáne spıraldy monshaqtarmen, kishkentaı kógildir tastar jáne marjan monshaqtarmen bezendirilgen. Arbekterdi jas qaraqalpaq áıelderi murynnyń oń qaptalyna taqqan.
Tańdalǵan kartınalar ishinde Oral Tańsyqbaev, Vıktor Ýfımtsev, Nadejda Kashınanyń kartınalary bar. Sondaı-aq Aleksandr Volkov, Alekseı Isýpov jáne basqa da sýretshilerdiń týyndylary qoıyldy. Olardyń árqaısysynyń ózindik stıli bar bolǵanymen, barlyq shyǵarmalar bir taqyryp – Shyǵys pen onyń tús úılesiminen nár alǵanyn, sóıtip, bir-birimen tyǵyz baılanysta bolǵanyn beıneleıdi. Máselen, Nıkolaı Karahannyń «Haýyz janyndaǵy qaraǵaı túbindegi shaıhana» kartınasyn kórgen kórermen sol kezdegi qorshaǵan orta, adamdar, olardyń kıim kıisi, ómir salty, aınaladaǵy tabıǵat týraly birden tolyqqandy oıǵa shomady.
Vıktor Ýfımtsevtiń «Shyǵys kelbeti» kartınasy da óte qyzyqty. Sibirde týyp-ósken sýretshi Ortalyq Azııany tanyp-bilý barysynda birte-birte ıslam óneriniń qyr-syryn meńgeredi. Bul jumys dástúrli banket kórinisteri beınelengen musylman mınıatıýrasynyń erkin modern stılde beınelegen kórinisi bolyp tabylady. Onda eki áıeldiń kóńildi kelbeti keskindelgen bolyp, olarǵa qaraı kóze ustaǵan er adam kelelýde. Batystyq kórermen bul beıneni kórgende Shyǵysta áıelderge qanshalyqty kóńil, qurmet kórsetilgenine kóz jetkizedi.
Jalpy, Savıtskıı murajaıy usynǵan búkil toptama Shyǵystyń, atap aıtqanda Ózbekstannyń mádenıetiniń barlyq sulýlyǵyn, qaıtalanbas balǵyndyǵy men súıkimdiligin kórsetýge baǵyttalǵan. Al bul toptamanyń Eýropanyń áıgili eliniń astanasynda ornalasqan Arab álemi ınstıtýtynda qoıylýynyń ózindik máni bar. Bul Batys pen Shyǵystyń tamasha qatar ómir súrip, birin-biri baıyta alatynynyń taǵy bir dáleli.
Ekspozıtsııany qurýǵa kórme kýratorlarynyń biri, frantsýzdyq AssoulinePublishing baspa úıiniń basshysy ıAffa Assýlın men fotograf Lazız Hamanılar kóp kómektesti. Olar Ózbekstan baspalary úshin materıal taýyp, jınaý maqsatynda úsh jyl boıy oblystardy aralady. «Samarqandqa jol. Jibek pen altyn ǵajaıyptary» kórmesi týra maǵynasynda osy kitaptardyń jandy beınesine aınaldy.
Kórmege qoıylǵan eksponattardyń kópshiligi Ózbekstannan eshqashan syrtqa shyǵarylmaǵan sırek zattar. Tipti ulttyq bolmysymyzǵa tán buıymdar, shapan, sýzana jáne basqa da jádigerler sııaqty eldegi mýzeılerde qoıylǵan eksponattarmen jaqynnan tanys bolǵanda da bul buıymdardy jańa qyrynan, jańasha rakýrsta – 3D formatta kóredi.
Taǵy bir mańyzdy jaıt. Kórmede Ózbekstannyń barlyq aımaqtary bir mezgilde biregeı erekshelikterimen, mektepteri, buıym jasaý ádisterimen pash etiledi.
Gaıane Ýmerovanyń aıtýynsha, Arab álemi ınstıtýtymen yntymaqtastyq Ózbekstan mádenıetin tereńirek zertteýge, ulttyq baı muramyzdy jáne onyń mańyzdylyǵyn ashýǵa múmkindik beredi. Kórmeniń mańyzdy mindetteriniń biri Ózbekstannyń tarıhy men mádenı murasyn álemdik aýqymda tanystyrý bolǵandyqtan, Mádenıet qory bul kórmege úlken mán berip otyr. Kórme óńirdiń ónerine, qolónerine jáne tarıhyna qyzyǵýshylyq tanytatyn qalyń qaýymnyń qyzyǵýshylyǵyn týdyrady dep kútilýde. Sondaı-aq, Arab álemi ınstıtýtymen birlesip uıymdastyrylǵan bul joba halyqtar arasyndaǵy yntymaq pen yntymaqtastyqty odan ári damytýǵa qyzmet etetini sózsiz.
Kórmeniń ashylýynda nemis horeografy Raımond Rebek tarapynan sahnalanǵan «Lazgı – júrek pen mahabbat bıi» baleti qoıyldy. Horezm lázgi bıiniń 3 myń jyldan astam tarıhy bar, ol ıÝNESKO-nyń materıaldyq emes murasyna engizilgen.
Jibek joly ótetin jol boıynda alýan túrli mádenıetter men ómir saltyn bildiretin kóptegen órkenıetter men etnık toptardyń izderi men qazynalary saqtalǵan. Bul kóptegen saýda joldary toǵysqan, Shyǵys pen Batys arasyndaǵy almasýlar, kóshpeli jáne otyryqshy ómir salty, ırandyq, ellındik, túrik, qytaı, úndi, musylman, mońǵol jáne basqa da órkenıetterdiń mádenıetteri ózara sabaqtas bolǵan meken.
Ózbekstan tarapynan Parıjde uıymdastyrǵan sherýler dúnıe júzindegi mıllıondaǵan azamattarǵa osy uly tarıhty óz kózderimen kórýge múmkindik beredi.
Mamandardyń aıtýynsha, bul kórsetilimder óte tıimdi bolmaq, óıtkeni mádenı yntymaqtastyq eldi jáne halyqty álemge tez tanytady. Frantsııaǵa jylyna 60 mıllıon týrıst keledi, al Lývrǵa 10 mıllıonnan astam týrıst barady. Ózbekstannyń mundaı aýqymdy kórmege qatysýy eldiń tarıhymen jaqynyraq tanystyryp qana qoımaı, elimizge, onyń mádenıeti men tarıhyna degen qyzyǵýshylyqty arttyrýǵa qyzmet etedi. Adamdar kórmeler men ózara árekettesý arqyly bir-birimen jaqsy tanysqan saıyn ózara senim arta túsedi. Al senim yntymaqtastyqtyń basqa salalaryna úlken múmkindikterge jol ashady.
Foto: funart.pro
