Paraqor polıtseıdiń aramyzda pogon taǵyp júrgenin qalamaımyz – Іshki ister mınıstriniń keńesshisi
- Nurdildá Serikuly, 2019 jyldyń 1 qańtarynan ishki ister organdaryn reformalaý jol kartasy bastalǵan bolatyn. Bıyl aıaqtalatyn jyly. Qandaı jumystar atqaryldy, nátıje qandaı?
- Jol kartasy, jalpy ishki ister organdaryn reformalaý jaıyn bastamas buryn, onyń shyǵý tarıhyna, qanshalyqty qajettiligine toqtalyp ótsem. Bıyl elimiz Táýelsizdiginiń 30 jyldyǵyn toılaıdy. Ózderińiz de biletindeı, buǵan deıin ishki ister organdarynda da, quqyq qorǵaý salasynda da reformalar júrgizilgen. Sondyqtan, eń aldymen bul jol kartasyn solardyń zańdy jalǵasy retinde qabyldaý qajet. Ekinshiden, kez kelgen azamat óziniń quqyǵynyń, bostandyǵynyń tolyqqandy qorǵalǵanyn, tórde turǵanyn qalaıdy jáne memleket soǵan barynsha kúsh salýy tıis. Sebebi, azamattardyń quqyqtary men bostandyqtary tórde turmasa, ekonomıka da, bıznes te damymaıdy. Tipti, ınvestıtsııanyń da salalarǵa quıylýy ekitalaı dúnıe. Mine, osy baǵytta ishki ister organdaryna artylǵan úlken júktiń biri – azamattardyń quqyqtary men bostandyqtaryn saqtaı otyryp, elimizde qylmystyń bolmaýyn jáne qoǵamdyq qaýipsizdikti qamtamasyz etý.
Al endi ishki ister organdaryn reformalaýǵa toqtalar bolsaq, 2019 jyly Elbasy Nursultan Nazarbaevtyń bastamasymen atalǵan jol kartasy qabyldanǵan edi. Jol kartasy úlken 9 taraýdan jáne 150-ge jýyq baǵyttan turady. Keıbirine qomaqty qarajat qajet. Al qarajat qajetsinbeıtin bólikterine uıymdastyrýshylyq jumystar júrgizý kerek. Úsh jylǵa josparlanǵan bul qujatty iske asyrý bıyl aıaqtalady.
Jol kartasyn júzege asyrý baǵytyndaǵy naqty is-sharalar jaıynda aıtar bolsam, qoǵam tarapynan ishki ister organdary qyzmetkerleriniń sany kóptigine syn kóp. Osyǵan oraı jol kartasy aıasynda ishki ister organdary qyzmetkerleriniń sanyn 11 paıyzǵa qysqarttyq. Qylmystyq atqarý júıesi qyzmetkerleri 10 paıyzǵa azaıdy. 1 180 laýazymdyq basshylyq quram qysqartýǵa ushyrady. Aıta keterligi, buryn bos turǵan laýazymdar kóp edi. Sol laýazymdardy qysqartyp, naqty shtattyq uıymdastyrýshylyq jumys júrgizildi. Nátıjesinde «aýada» turǵan bos jumys oryndarynan ada boldyq. Qazir 100 myń turǵynǵa shaqqanda polıtsııa qyzmetkerleriniń sany 471-den 393-ke deıin qysqardy. Salystyrmaly túrde qaraıtyn bolsaq, álemdik tájirıbede, mysaly Ulybrıtanııada bul kórsetkish 100 myń turǵynǵa shaqqanda 365, Frantsııada 390 polıtsııa qyzmetkerin quraıdy. Demek, biz álemdik deńgeıge birshama jaqyndadyq.
Ózderińiz bilesizder, búginde tehnologııanyń damyǵan zamany. Al qylmystardyń kópshiligi kóshelerdiń qaltarysynda, aýlalarda, saıabaqtarda oryn alyp jatady. Sondyqtan beınebaqylaý kameralarynyń sanyn arttyrdyq. Nur-Sultan qalasyn mysalǵa alsaq, elordada 24 myń kamera jumys istep tur. Árıne, onyń 1 500 kamerasy ǵana ishki ister organdarynyń ortalyqtan basqarý basqarmasyna tıesili. Qalǵandary bilim berý, densaýlyq saqtaý uıymdarynda, kópqabatty turǵyn úılerdiń aýlalarynda ornatylǵan. Munan bólek «Sergek» kameralary bar. Osylardyń barlyǵyn Jedel basqarý ortalyǵyna qosyp jatyrmyz.
- Osy jol kartasynyń aıasynda polıtsııanyń servıstik modeli Qaraǵandy oblysynda ilki joba retinde qolǵa alynǵan bolatyn. Jobanyń ózegi: «polıtsııa - halyq, halyq – polıtsııa» qaǵıdaty. Osy qaǵıdat ilki joba engizilgen óńirde qanshalyqty iske asty?
- Joǵaryda atap ótkenimdeı, azamattardyń bostandyǵy, quqyǵy, qaýipsizdigi kez kelgen memleket úshin temirqazyq bolýy qajet. Osyny eskergen el Prezıdenti Qasym-Jomart Kemeluly Joldaýlarynda azamattardyń quqyǵy taptalmaýy tıistigin, qylmystyq protsesterdiń ózinde de adamdardyń quqyqtarynyń qorǵalýy kerektigin birneshe márte aıtqan bolatyn. Osyǵan baılanysty Іshki ister mınıstri Erlan Turǵymbaev vedomstvonyń barlyq basqarmasyna naqty tapsyrmalar berip, polıtsııanyń servıstik modelin qolǵa aldy. Servıstik model degenimiz ne? Ózderińizge belgili, servıs degenimiz - qyzmet kórsetý. ıAǵnı, polıtseılerdiń azamattarǵa qyzmet kórsetýi úshin osy modeldi engizip jatyrmyz. Jalpy, ishki ister organdarynyń basty maqsaty ári mindeti – qylmyspen kúresý jáne qoǵamdyq qaýipsizdikti qamtamasyz etý. Al servıstik model - azamattarǵa kómektesý. Demek, ishki ister organdarynyń birinshi mindeti - qıyndyqqa dýshar bolǵan, qandaı da bir tótenshe jaǵdaıǵa tap bolǵan, barar jeri, basar taýy qalmaǵan azamattardyń janynan tabylý. Bul - mınıstrdiń tapsyrmasy. Árbir apparattyq keńeste, ofıtserlik jıynda bul tapsyrma óńirlerdegi ishki ister organdarynyń basshylyq qyzmetkerlerine júktelip otyrady.
Al ol úshin ne istedik? Eń aldymen áleýmettik jelide árbir basshylyq qyzmetkerdiń akkaýntyn ashtyrdyq. Qazir qarasańyz, búkil departamenttiń, komıtettiń basshylarynyń akkaýnttary Facebook-te tirkelgen jáne halyqtyń kez kelgen suraǵyna tikeleı jaýap beredi.
Iá, polıtsııanyń servıstik modeli Qaraǵandy oblysynda júzege asyrylyp jatyr. Jaqynda ǵana Nur-Sultan qalasynda da bul model iske qosyldy. Bastapqyda, Qaraǵandy óńirinde polıtsııanyń servıstik modelin iske qosý úshin azamattardyń talap-tilekterin bilý maqsatynda saýalnama júrgizdik. Onda «Qandaı jaǵdaıda, sátte ishki ister organdary qalaı qyzmet etýi kerek?», «Olardyń kómegi qanshalyqty qajet?» degen syndy saýaldar boldy. Osy saýaldardyń qorytyndysynda turǵyndardyń talap-tilegine saı keletindeı áreket jasadyq. Aryz tirkelgen sátten-aq ony sozbalańǵa saldyrmaıtyndaı, muraǵatqa jibermeıtindeı, ıaǵnı prokýrorlarmen birlese tez sheshim qabyldap, birden sotqa jiberetindeı múmkindik jasadyq. Qarapaıym mysalmen aıtar bolsaq, bireýdiń kóligi urlansa, onda eń aldymen tirkeý, odan keıin prokýrormen kelisý qajet. Sodan keıin baryp qana qylmystyq is qozǵalyp, kúdiktilerdi izdeý bastalady. Al polıtsııanyń servıstik modelinde qylmys birden tirkelip, qaladaǵy kameralar qaralyp, kúdikti birden anyqtalady. Sol ýaqytta prokýrormen onlaın rejımde kelisý arqyly ashylǵan qylmys birden sotqa jiberiledi. ıAǵnı, turǵyndardyń da qanshama ýaqyty únemdeledi. Osy ilki jobany jyldyń sońyna deıin barlyq óńirde engizýdi josparlap otyrmyz. Tolyq engizilgennen keıin polıtsııanyń servıstik modeline kóshý tujyrymdamasy jasalady ári ishki ister organdary osy model qaǵıdatymen jumys isteıtin bolady.
- Búginde esirtki, onyń ishinde sıntetıkalyq esirtki zattary qoǵamymyzǵa úlken qaýip tóndirip tur. Mınıstrlik esirtkiniń taralýyna, ásirese jastardyń arasynda dendep ketýine jol bermeý úshin qandaı is-sharalar atqaryp jatyr? Jalpy, osy jyly qansha esirtki qylmysy tirkeldi? Elimizde qansha nashaqor tirkelgen? Em alyp jatqandary, emdelip shyqqandary qansha?
- Esirtki qylmysy rasymen de zaman náýbeti dep aıtsaq bolady. Búgingideı aqparattyq tehnologııalar damyǵan zamanda qylmyskerler esirtki zattaryn áleýmettik jeliler, ınternettegi saıttar arqyly saýdalaýǵa kóshken. Ásirese sıntetıkalyq eskirtki qaýpi ýshyǵyp tur. Máselen, osy jyldyń basynan beri 100 keliden astam sıntetıkalyq esirtki tárkilendi. Shetelden keletin sálemdemelerdi syrtqy qoraby birneshe qabat oralǵannan keıin ishinde ne baryn anyqtaý da qıyn.
Mınıstr tapsyrmasyna sáıkes, ishki ister organdaryna, eń aldymen esirtki zattarymen kúres qyzmetkerleriniń qataryna ІT-mamandaryn qosý júrgizilip jatyr. Olar saıttardy baqylap otyrady. Sonymen qatar kıberbaqylaý júıesi bar. Bul júıede ishki ister, ulttyq qaýipsizdik organdary jáne basqa da qyzmetter birlese jumys isteıdi. Onda pornografııalyq saıttarmen qatar esirtki jarnamalaıtyn paraqshalar da qadaǵalanyp otyrady. ІT-mamandar mundaı saıttardy birden buǵattaıdy. Sonymen qatar polıtsııa qyzmetkerleri úılerdiń qabyrǵasyna, garajdarǵa mundaı saıttardyń siltemesi jazylǵan graffıtılerdi óshirýge kúsh salyp keledi.
Eń bastysy, úlken salmaq ata-anaǵa túsýi tıis dep oılaımyn. Qoǵam bolǵannan keıin mundaı náýbetpen kúres tek ishki ister organdaryna ǵana júktelmeýi qajet sııaqty. Iá, polıtsııa qylmyspen kúresýmen aınalysady. Al balanyń tárbıesimen ata-ana aınalysýy qajet emes pe... Sondyqtan ata-analar balalarynyń bos ýaqytta qaıda júrgenin qadaǵalap, sporttyq úıirmelerge qatysýyn baqylaýy tıis. Uıaly telefondaryn da baqylaýǵa alýy qajet-aq.
Jalpy, ishki ister organdary esirtkimen kúresti odan ary da jalǵastyra beredi. Statıstıkalyq derekterge kóz júgirtsek, 1 jyldyń ishinde 1,5 myńǵa jýyq qylmys tirkeldi. Onyń jartysyna jýyǵy sıntetıkalyq esirtkige qatysty. 11 esirtki zerthanasy jabyldy. 7 uıymdasqan qylmystyq toptyń músheleri ustaldy. Ózderińizge belgili, olardyń ishinde Almatyda qolǵa túsken belgili jas ánshiler de bar. Túıindeı aıtsam, esirtkimen qoǵam birlesip kúresý kerek.
- Taıaýda Májilis balanyń quqyqtaryn qorǵaý máseleleri jónindegi zańnamaǵa túzetýler men ózgertýler engizýge baǵyttalǵan zań jobasyn 1-oqylymda maquldady. Dál osy zań jobasynda depýtattar balalarǵa qarsy jasalatyn býllıng, kıberbýllıng qylmystary úshin jazany kúsheıtýge baǵyttalǵan normany qosqan eken. Alaıda, Іshki ister mınıstrligi de, Bas prokýratýra da bul ýájben kelispepti. Sebebi nede?
- Ýájben kelispedi deý qate bolar. Máseleni jaqsy bilemin. Depýtattar bastama kóterip, arnaıy bap engizý máselesin qarastyrdy. Bizde kez kelgen qorlaý, zorlaý, syrttan ǵaıbattaý, qysym kórsetýge qatysty bólek-bólek baptar bar. Sondyqtan ishki ister organdarynyń mundaı qylmystarǵa bólek bap engizbeı, qoldanystaǵy jaza túrlerin qaldyrsaq degen usynysy bolǵan edi. Jalpy, atalǵan zań jobasy áli talqylanýda. Qoǵammen, depýtattarmen, múddeli memlekettik organdarmen talqylaımyz.
Bala quqyǵy memleketimiz úshin mańyzdy másele. Sebebi kez kelgen balanyń qysym kórýi, zorlyqqa tap bolýy tótenshe jaǵdaı retinde qarastyrylýy kerek jáne aldaǵy ýaqytta mundaı qylmystyń, quqyq buzýshylyqtyń bolmaýy úshin bar kúshimizdi salýymyz qajet. Statıstıkaǵa kóz júgirter bolsaq, balalarǵa qatysty jasalatyn qylmystar tómendep kele jatyr. Balalardyń qatysýymen jasalatyn qylmystardyń sany 8 jylda 56 paıyzǵa kemise, sońǵy 1 jyldyń ishinde 30 paıyzǵa azaıdy. Aıta keterligi, balalarǵa qarsy jasalyp, ishki ister organdarynda tirkelgen qylmystardyń jartysy jynystyq sıpatta bolǵan. Osy qylmysqa qatysty 5-6 bap bar jáne dál osy qylmys túriniń sońǵy jyldary sál óskeni baıqalady. Muny birneshe faktormen túsindirýge bolady. Birinshiden, pandemııaǵa baılanysty ótken jyly, bıyl úıde qamalyp otyrdyq. Sol ýaqytta kóptegen qylmys úıde jasaldy. Ekinshiden, ótken jyldyń qylmys statıstıkasy bıylǵy jylǵa protsessýaldyq turǵyda enedi. Soǵan baılanysty kishkene ósim bolyp tur.
Degenmen, balalarǵa qarsy jasalatyn kez kelgen qylmys qatań jazalanýy tıis. Ol úshin eń aldymen zańdy kúsheıttik. Qazirgi kúni balalarǵa qarsy jasalǵan qylmysty kórip turyp aıtpaǵan adam 6 jylǵa bas bostandyǵynan aıyrylady. Buryn mundaı bap bolǵan emes. Balalarǵa qatysty qylmys jasaǵandar buryn 5 jyl ákimshilik qadaǵalaýǵa alynsa, endi ol merzim 8 jylǵa uzartyldy. ıAǵnı, balaǵa qarsy qylmys jasaǵan adam memlekettiń baqylaýynda bolady degen sóz.
Endi býllıng, kıberbýllıng máselesine oralsaq, búginde ony zańdy turǵyda qalaı bekitemiz degen másele talqylanyp jatyr. Alaıda, bul uǵymdy Ulybrıtanııa, Frantsııa baıaǵydan-aq zańdaryna engizbese de qoldanyp keledi. Aıtalyq, Brıtanııada muǵalimder shákirtteriniń býllıng, kıberbýllıngke ushyramaýy úshin bilimderin jetildiredi. Al Frantsııada muǵalimder balalardyń túrli áleýmettik jelilerdegi blogtaryn qadaǵalap otyrady. Álemde býllıng, kıberbýllıngke qatysty arnaýly bap Izraılde ǵana qabyldaǵan. Sondyqtan barlyq máseleni ózińiz aıtqan zań jobasynyń Májilistegi 2-oqylymyna deıin jan-jaqty talqylaımyz.
- Suhbat barysynda balalarǵa qarsy jasalatyn qylmystardyń 50 paıyzǵa jýyǵy jynystyq sıpatta ekenin aıttyńyz. Baspasózde bıyl 50-ge jýyq pedofıldiń bostandyqqa shyǵatyny týraly da aqparat júr. Al olardyń túrmeden bosap shyqqandaryna qadaǵalaý qalaı júrgiziledi? Olarǵa qandaı da bir shekteýler bar ma?
- Eń aldymen bul - aýyr qylmys. Sondyqtan raqymshylyqqa jatpaıdy. Ekinshiden, mundaı qylmyskerler jazasyn tolyq ótegenimen ákimshilik qadaǵalaýda bolady. Ákimshilik qadaǵalaýdy ýchaskelik ınspektorlar júrgizedi. Qazirgi ýaqytta ýchaskelik ınspektorlardyń mártebesin zańnamalyq turǵyda bekitip, quziretterin keńeıtip jatyrmyz. Buǵan qosa, zańdy turǵyda ýchaskelik ınspektordyń kómekshisi degen laýazym engizdik. Al olardyń materıaldyq turǵyda qamtamasyz etilýi bólek áńgime. Biraq, onyń ózi qazirgi ýaqytta Nur Otan partııasynyń 5 jyldyq saılaýaldy baǵdarlamasynda qarastyrylǵan. ıAǵnı, ınspektorlarǵa úıimen birge turǵyzylǵan ýchaskelik beketter salý qolǵa alynǵan. Jyl saıyn elimizde mundaı 78 beket salynady. Bıyl 26-sy salyndy.
Joǵaryda aıtqanymdaı, ýchaskelik ınspektorlardyń laýazymyn kúsheıtip, balalarǵa qarsy qylmys jasaǵandardy baqylaý qyzmetin de júktedik. Olar endigi ýaqytta bul sanattyǵy qylmyskerlerge ákimshilik qadaǵalaýdy júrgizip, osyndaı qylmystarǵa qaıta barmaýyn qadaǵalap otyrady. Mundaı qylmyspen sottalyp, jazasyn ótep shyqqandardy esepke alady. Jalpy, bul sanattaǵy qylmyskerlerge ata-anasyz, zańdy ókilinsiz júrgen balalardyń janyna barýǵa bolmaıdy degen sııaqty birqatar tyıym bar.
- Elimizde jemqorlyq kórinisi jıi baıqalatyn salalardyń biri – ishki ister organdary. Mınıstrlik quqyq qorǵaý salasyn jemqorlyqtan tazartý úshin qandaı is-sharalar atqaryp jatyr? Bıyl qansha polıtsııa qyzmetkeri mundaı qylmyspen ustaldy, qandaı jaza aldy?
- Halyqtyń ishki ister, sot organdaryna senimsizdikpen qaraýynyń bir sebebi para ekeni sózsiz. Al sol paraqorlyqpen qanshalyqty kúres júrgizip, ony tunshyqtyra alǵanymyzǵa baılanysty halyqtyń da ishki ister organdaryna senimi kúsheıip, beti bere qaraıdy dep senemin. Іshki ister mınıstri bul máseleni qatty qadaǵalap otyr ári kez kelgen ofıtserlik jıyn men apparattyq otyrysta qandaı da para alý máselesine qatysty derekti jarııa etip, jaza qoldanady. Adam para alǵan kezde bir nárseni túsinýi qajet: para bergen de, para alǵan da kináli. Balańnyń da, otbasyńnyń da aldynda abyroısyzsyń. Sondyqtan osy máselege qatysty tárbıelik máni bar semınar-trenıngti óz ishimizde jıi ótkizip turamyz.
Jalpy, ishki ister organdaryndaǵy paraqorlyq qylmystarynyń 75 paıyzyn ózimizdiń Ózindik qaýipsizdik basqarmamyz áshkerelep otyr. Ózińizge belgili, ishki ister organdaryndaǵy paraqorlyqpen tek polıtsııa ǵana emes basqa da quqyq qorǵaý organdary aınalysady. Biraq, biz tirkelgen qylmystardyń 75 paıyzyn ózimiz ashyp otyrmyz. ıAǵnı, biz tazarýǵa múddelimiz. «Bir qumalaq bir qaryn maıdy shiritedi» demekshi, aramyzda paraqorlardyń pogon taǵyp júrgenin qalamaımyz. Sondyqtan Іshki ister mınıstri bul baǵytta qatań tapsyrma berip otyr.
Al taǵy da statıstıkaǵa júginer bolsaq, ishki ister organdary qyzmetkerleri arasyndaǵy paraqorlyq jyldan jylǵa kemip keledi. Bıyl 129 basshy jazalandy. Ózderińiz de bilesizder, qoldanystaǵy zańǵa sáıkes, qol astyndaǵy qyzmetkeri paramen ustalsa, basshysy mindetti túrde qyzmetinen ketedi. Osy 129 basshynyń 20-dan astamy qyzmetinen bosatyldy. Mundaı qatań is-shara aldaǵy ýaqytta da jalǵasyp, paraqorlyqpen kúres jyldan jylǵa kúsheıtile beredi.
- Suqbatyńyzǵa raqmet!
