Pandemııa kezinde Qaraǵandy oblysy damý kórsetkishterin qalaı saqtap qaldy – Jeńis Qasymbekpen suhbat
- Jeńis Mahmutuly, daǵdarys ýaqytynda Qaraǵandy oblysynyń qıyndyqtar aldynda ósimdi saqtap qalýyna ne septesti?
- Aımaqtyń damýyna baǵa beretin naqty kórsetkishter bar. Buǵan ónerkásiptik óndiris kólemi, ınvestıtsııa, saýda, qurylys, kólik qyzmeti jáne basqa da birqatar baǵyttyń kórsetkishteri enedi. Bizdiń óńirde ótken jylmen salystyrǵanda osy atalǵan barlyq pozıtsııa boıynsha oń dınamıka bar. Eń aldymen ónerkásip óndirisi týraly aıtqym keledi. Ónerkásip jalpy aımaqtyń ishki óniminiń 50 paıyzyn qamtamasyz etedi. Bul salada óte turaqty - 2019 jyldan qaraǵanda shamamen 103 paıyzdyq ósim bar. Biz osy kórsetkishti jyl sońyna deıin saqtaımyz dep josparlap otyrmyz. Sonymen qatar óńdeý ónerkásibiniń ósý qarqyny bizdi erekshe qýantady. Onda 4,5 paıyzdyq pýnktte ósim baıqalady.
- Al aýyl sharýashylyǵy salasyndaǵy ahýal qandaı?
- Bıyl óńir dıqandary mıllıon gektardan astam jerge túrli daqyldardy, biraq negizinen bıdaıdy ekti. Buǵan kúmán keltirgen adamdar Qaraǵandy oblysynda «mundaı kólemdegi daqyldardy áreń sebýge bolatyn edi» degendeı hat jazǵan bolatyn.
Alaıda bizdiń aýyl sharýashylyǵynyń taýaryn óndirýshiler bul jospardy oryndap, mıllıon tonnaǵa jýyq ónim aldy! Sondaı-aq bul rette áńgime sapaly astyq, qymbat suryptar týraly bolyp otyr. Qazir onyń baǵasy jaqsy, al bizdiń astyq ósirýshiler eksport úshin de, ishki naryq úshin de belsendi jumys júrgizip keledi. Jalpy bizdiń aýylsharýashylyǵynyń taýaryn óndirýshilerimiz ishki tutynýshyǵa tıimdi shyǵyndardy ustap otyr. Sol úshin olarǵa óte rızamyn. Qazir biz olardan 40 myń tonnaǵa jýyq astyqty jeńildetilgen baǵamen, tonnasyn 75 myń teńgeden satyp alamyz. Bul áleýmettik nan úshin arzan un óndirýge múmkindik beredi.
- Investıtsııalardyń kólemi artyp kele jatyr ma?
- Biz óńirge tartylatyn ınvestıtsııa deńgeıin saqtap qaldyq. Ótken jyly «Saryarqa» gaz qubyryna 200 mıllıard teńgeden astam bıýdjettik ınvestıtsııa tartylǵan edi. Ony eseptemegende bıyl bizdiń óńirdiń ınvestıtsııa kólemi shamamen 700 mıllıard teńgeni qurap otyr. Onyń - 83 paıyzy jekemenshik ınvestıtsııalar. Bul baǵyttaǵy jumys Qaraǵandy oblysyndaǵy ınvestıtsııalyq ahýal tartymdy ári turaqty ekenin kórsetedi. Pandemııaǵa qaramastan bizge iri ınvestorlar kelip jatyr. Bıyl 12 jańa joba iske qosylady. Jalpy qazir aımaqta 2 trıllıon teńgeden asatyn 40-tan astam joba júzege asyrylýda. Jalpy ınvestıtsııa týraly áńgime qozǵaǵanda biz túrli salalardy aıtyp turǵanymyzdy aıta ketkim keledi. Munda mashına jasaý, taý-ken jabdyqtaryn óndirý, ferroqorytpalar, birqatar aýylsharýashylyq jobalary, mysaly, sút fermasy, et óńdeý jáne taǵy basqa mańyzdy salalar qamtylýda.
- Áıtse de daǵdarys shaǵyn jáne orta bıznesti shatqaıaqtatyp ketken bolar?
- Árıne, pandemııa ShOB damýyna áser etkenin moıyndaýymyz kerek. Kásipkerler buryn-sońdy mundaı synaqpen eshqashan betpe-bet kelip kórgen emes. Meıramhanalar, kafeler, qoǵamdyq tamaqtaný oryndary men kınoteatr ıeleriniń, kólik qyzmeti men ártúrli saýda salasyndaǵy azamattardyń aldynda úlken qıyndyq týyndady. Biraq memleket tarapynan da qoldaý bolǵanyn aıta ketý kerek: salyqtar, ósimpuldar boıynsha tólemderdi jyl sońyna deıin shegerý sharalary qarastyryldy. Bank qaryzdary men kommýnaldyq tólemder keıinge qaldyryldy. Memlekettik organdar men uıymdar kásipkerlerden nysandy jalǵa alý boıynsha aqy almaıdy. Jeke páter ıeleri de jaǵdaıdy eskere otyryp, jaldaý aqysyn azaıtty, keıbiri tipti aqy alýdan bas tartty.
Biz karantın shekteýi jaǵdaıynda bul kompanııalardyń sanıtarlyq normalardy saqtaı otyryp jumysyn jalǵastyrýyna ruqsat berýge tyrysamyz. Sonymen qatar, men Qaraǵandynyń ShOB-y myqty bolyp shyqqanyn erekshe atap ótkim keledi. Osynaý qıyn kezeńde kóptegen kásiporyndar balama sheshimderdi taba bildi. Mysaly, biz qashyqtan jumys isteýge kóshtik, al jetkizý qyzmetine degen suranys tipti artty. Elektrondyq saýda bes ese ósti. Bul óte jaqsy úrdis, óıtkeni osylaısha bıznes kóleńkeden shyǵady, qosymsha salyqtar túse bastaıdy, adamdardyń jalaqysy ashyq bolady.
Sondaı-aq, osy kezeńde aımaqtarǵa «Jumyspen qamtýdyń jol kartasy», «Aýyl - el besigi», «Eńbek» jáne basqalary sııaqty memlekettik baǵdarlamalar da kómekteskenin atap ótý kerek.
- Bul rette «Jumyspen qamtýdyń jol kartasynyń» kúrdeli kezeńde kómegi qanshalyqty tıdi? Halyqty jumyspen qamtý úshin osy sharalardy jalǵastyrǵan jón be?
- «Jumyspen qamtýdyń jol kartasy» osyndaı qıyn kezeńde azamattardyń naqty qoldaýdyń jarqyn úlgisi deýge ábden bolady. Karta qysqa merzimde tabysy joq, jumyssyz qalǵandardyń barlyǵyn jumyspen qamtamasyz etýge, sondaı-aq suranysqa ıe mamandyqtar boıynsha mamandardy qaıta daıarlaýǵa múmkindik berdi. Adamdar kez kelgen ýaqytta eldi mekender men aımaqtar arasynda qozǵala almaıtyndyǵyna baılanysty, aýlalardy abattandyrý sııaqty nysandardyń aıaqtalý merzimine qatysty shaǵymdar túsip jatyr. Áıtse de barlyq nysandar qarasha aıynda paıdalanýǵa beriledi.
Baǵdarlamanyń tıimdiligi men JQJK-nyń naqty qoldaýyn túsinip, bizdiń Prezıdent Úkimetke jáne Ulttyq bankke baǵdarlamany 2021 jylǵa deıin uzartýdy tapsyrdy.
- Pandemııa áleýmettik salalarǵa soqqy berip, kemshilikterdiń betin ashyp bergeni belgili. Bilip otyrǵanymyzdaı, bilim salasy qashyqtan oqytý júıesine daıyn bolmaı shyqty. Halyqtyń az qamtylǵan bóliginiń gadjet satyp alýǵa shamasynyń joqtyǵy taǵy belgili. Oǵan eldegi keıbir óńirlerde ınternet sapasynyń nasharlyǵyn taǵy qosyńyz. Bilim salasynda qordalanǵan osyndaı máselelerdi sheshe aldyńyzdar ma?
- Búgingi tańda óńirdegi halyqtyń 90%-y ınternetpen qamtamasyz etilgen. Internetke qosylmaǵan, ortalyqtan alys ornalasqan shaǵyn aýyldarda shaǵyn mektepter jumys istep tur. Onda balalar dástúrli túrde oqytylady. Biraq bul faktor olardy ınternetsiz qaldyrý kerek degendi bildirmeıdi. 2021 jyldyń aıaǵynda provaıderler barlyq jerde jaqsy baılanystardy qamtamasyz etýi kerek.
Kópbalaly jáne áleýmettik jaǵynan osal otbasylarǵa keletin bolsaq, bilim basqarmasynyń qarajaty esebinen biz osy sanattaǵy otbasylardyń balalaryna modemdermen qamtamasyz etilgen 24 myń kompıýter men noýtbýk satyp alyp berdik. Sonymen qatar biz respýblıkalyq bıýdjetten taǵy 28 myń jańa kompıýter aldyq. Sonyń arqasynda qazir oblysta barlyq muqtaj otbasylar qajetti qural-jabdyqtarmen qamtamasyz etilgen.
- Densaýlyq saqtaý salasy da edáýir synǵa ushyrady. Ótken jazda tirkelgen oqıǵalarǵa jol bermeý úshin aımaq deńgeıinde qazir qandaı sharýalar atqarylyp jatyr?
- Álemniń kóptegen memleketi bul indetke daıyn bolmaı shyqty. Bólingen qarjyny densaýlyq saqtaý ınfraqurylymyn nyǵaıtýǵa paıdalaný úshin biz basqa salalardaǵy bıýdjet shyǵynyn edáýir qysqarttyq.
Bıyl biz oblys boıynsha 70-ke jýyq medıtsınalyq mekemeni jóndedik. Jezqazǵanda jańa modýldi aýrýhana saldyq, barlyq juqpaly aýrýlar aýrýhanalaryn retke keltirdik, tomograftardyń sanyn kóbeıttik, qarashanyń sońyna deıin olardyń sany 21-ge jetedi.
Klınıkalarda 24 ottegi stansasy ornatyldy, palataǵa ottegi beretin jabdyqtar jetkizilýde. Bizge Densaýlyq saqtaý mınıstrligi ókpeni jasandy jeldetý boıynsha úlken qoldaý kórsetti. Olar búgin de jetkilikti. Oblystaǵy 40-tan astam aýrýhana pnevmonııany emdeýge daıyn. Jalpy alǵanda bizdiń aýrýhanalarǵa bes myńǵa deıin patsıentterdi ornalastyrý múmkindigi bar. Qaraǵandy oblysynda aýyr naýqastar nemese ókpeni jasandy jeldetkishke muqtaj naýqastardyń qazir joqtyǵyn atap ótkim keledi. Budan biz qaraǵandylyqtardyń jaýapkershilik pen saqtyqty sezinetinin baıqaımyz. Bizdiń dárigerlerdiń biliktiligi jetkilikti ári pandemııamen kúresýde jaqsy tájirıbege ıe ekenin atap ótkim keledi. Sonymen qatar Qaraǵandyda alǵashqy tolqyn kezinde úlken kómek kórsetken keremet medıtsınalyq ýnıversıtetimiz bar. Jumysqa joǵarǵy kýrs stýdentteri, ınternder men oqytýshylar tartylǵan edi.
- Qaraǵandy oblysynda jańa turǵyn úıge, ásirese kópbalaly otbasylarǵa jáne basqa da áleýmettik osal azamattar tarapynan úlken qajettilik bar. Aımaqta qurylys sektorynyń jandana túskeni baıqalady. Biraq taıaý arada kezekti edáýir qysqartyp, muqtaj otbasylardyń barlyǵyna páter berý múmkin be?
- Keıingi kezde bizdiń oblystyń turǵyndary arasynda jınaǵyn astananyń jyljymaıtyn múligine salý úrdisi bolǵan. Sońǵy 3-4 jylda biz tek oblys ortalyǵynda ǵana emes, búkil óńir boıynsha jańa aýdandardy sala bastadyq. Osyǵan oraı qazir tendentsııa ózgere bastady.
Ótken jyly oblysta jalpy aýmaǵy 427 myń sharshy metr bolatyn baspanalar salyndy. Al bıyl biz bul kórsetkishti shamamen 600 myń sharshy metrge jetkizemiz. 1 800 páterdi ár túrli qorlardyń esebinen kópbalaly otbasylarǵa beremiz. Іri kásiporyndar da qoldaý kórsetedi. Máselen, ótken aptada ǵana Balqashta «Qazaqmys» kompanııasy 65 páter bóldi. Eki-úsh jyl ishinde qurylys qarqyny 15-20 paıyzǵa ósedi dep josparlap otyrmyz.
- Qaraǵandyda jeke turǵyn úı salýǵa jer ýchaskeleri berilip jatyr. Áıtse de daǵdarys kezinde ekiniń biri jeke jer ýchaskesinde qurylys jumysyn júrgize almaýy múmkin ǵoı...
- Iá, sońǵy 7-8 jyl ishinde jeke turǵyn úı salý úshin jer ýchaskeleri is júzinde berilmegen. Sebebi buǵan deıin kóptegen ýchaskeler ınfraqurylymsyz berilgen bolatyn. Buǵan mysal retinde Qaraǵandydaǵy «Kúngeı» shaǵyn aýdanyn alýǵa bolady. Búgingi kúni Qaraǵandy qalasynyń ákimdigi jeke turǵyn úı qurylysy úshin jer ýchaskelerin ınjenerlik jelilerden keıin ǵana berý máselesin birinshi orynǵa qoıyp otyr.
- Qazaqstannyń Tuńǵysh Prezıdenti Nursultan Nazarbaev Qaraǵandyny mıllıon turǵyny bar qala retinde kórgisi keletinin aıtqan. Bul maqsatqa jetý jolynda naqty josparlaryńyz bar ma?
- Іs júzinde, Qaraǵandy irgeles qalalar men jaqyn aýyldardy eseptegende qazirdiń ózinde 800-900 myń adam ómir súretin tutas aglomeratsııa. Olardyń kópshiligi 20-30 mınýttyq joldy júrip-aq oblys ortalyǵyna jumysqa barady. Sondyqtan mıllıon degenimiz ýaqyt talaby. Qala ósip keledi, biz kóp turǵyn úı salyp, kelgen turǵyndarǵa jaǵdaı jasaýymyz kerek.
- Alaıda monoqalalar men aýyldar týraly umytýǵa bolmaıdy. Oblystyń aýdandarynda sapaly aýyz sýmen qamtamasyz etý máselesi ótkir tur. Shette qarapaıym ǵana jaǵdaı bolmaǵannan keıin álbette jurttyń barlyǵy qalaǵa qashatyny taǵy túsinikti. «Aýyl - el besigi» baǵdarlamasy jáne basqalary qańyrap jatqan aýyldardy qutqara ala ma?
- Bul baǵdarlama bolashaǵy bar jáne tirek aýyldardy damytýǵa arnalǵan. Jalpy adamǵa ınfraqurylym emes, adam ınfraqurylymǵa baratyny búkil álemge tán úrdis. Biraq 200 adam turatyn deıingi shaǵyn aýyldar bar. Ol aýyldardy ortalyqtandyrylǵan sýmen jabdyqtaýdyń máni joq. Alaıda biz ondaǵy jergilikti avtonomdy ınfraqurylymdy qoldaýǵa tyrysamyz.
«Aýyl - el besigi», «Nurly jer», «Jumyspen qamtýdyń jol kartasy» baǵdarlamalary aıasynda aýyldyq eldi mekenderdiń ınjenerlik ınfraqurylymyna, onyń ishinde sapaly sýmen qamtamasyz etýge baılanysty kóptegen máseleler sheshilýde. «Aýyl - el besigi» arnaıy jobasynyń eki jylynda segiz aýdannyń 16 tirek aýylynda 73 joba júzege asyryldy, onyń ishinde sapaly aýyz sýmen qamtamasyz etý isteri de bar.Mysaly, Jańaarqa aýdanynyń Atasý aýylynda qazandyqtar men tazartý qurylymdarynyń qurylysyn júrgizýdiń arqasynda áleýmettik nysandarda ortalyqtandyrylǵan sýmen jáne jylýmen qamtamasyz etildi, qazandyqtardyń qýaty artty.
Bıyl Osakarov aýdanynyń Esil aýylyndaǵy 25 shaqyrymdyq sý jelisin qaıta jóndeý jumystary aıaqtalýda. 1500-ge jýyq turǵyn úzdiksiz sapaly sýmen qamtamasyz etiledi.
- Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev qyrkúıek aıyndaǵy Qazaqstan halqyna joldaýynda qorshaǵan ortany qorǵaýǵa erekshe nazar aýdardy. Qaraǵandy oblysy - óndiristik aımaq, munda qorshaǵan ortanyń lastanýyna naqty úles qosatyn ónerkásip alpaýyttary bar. Olar jańa ekologııa kodeksiniń normalaryn qanshalyqty saqtaıdy dep oılaısyz?
- 2025 jylǵa qaraı iri kásiporyndar zııandy shyǵaryndylardy 30 paıyzǵa tómendetedi dep josparlanýda. Jańa kodeks olardy ekologııalyq erejelerdi saqtaýǵa shaqyrady, áıtpese olar shyǵaryndylar úshin aıyppuldy kóbirek tóleıtin bolady. Bul kásiporyndardyń basshylyǵy shyǵaryndylardy azaıtýǵa múddeli jáne jabdyqty jańartýǵa qarajat salady. «Saryarqa» gaz qubyrynyń Qaraǵandyǵa qosylýyn eskere otyryp, kásiporyndar óndiristiń bir bóligin kómirden gazǵa kóshiredi.
- Prezıdent memlekettik qyzmetti qaıta júktep, memlekettik apparattyń shtat sanyn edáýir qysqartýdyń ýaqyty kelgenin atap ótti. Qaraǵandynyń qansha sheneýnigi jumyssyz qaldy?
- Ázirge qyzmetkerlerdi qysqartý týraly aktige qol qoıylǵan joq. Bizdiń oblysta 3,5 myń memlekettik qyzmetker jumys isteıdi. Bıyl olardyń 10 paıyzy qyqartylady. Kelesi jyly - taǵy 15 paıyz. Memleket basshysynyń buıryǵy oryndalady.
- Suhbat sońynda aıtaryńyz bar ma?
- Men Qaraǵandy oblysynyń barlyq turǵynyna alǵys aıtamyn. Osynaý qıyn kezeńde biz ózimizdiń yntymaqtastyǵymyzdy jáne jaýapkershiligimizdi kórsettik. Eriktiler bizdiń senimdi tiregimizge aınaldy. Dárigerler men polıtsııa qyzmetkerleri ózderiniń adaldyqtary men kásibı sheberlikterin taǵy bir ret dáleldeýge daıyn. Ózińizge jáne jaqyndaryńyzǵa qamqor bolyńyz.
