Ózge ultty bylaı qoıyp, óz qazaǵymyzdy qashan qazaqsha sóıletemiz? ? O.Asanǵazyqyzy

ASTANA. Naýryzdyń 17-si. QazAqparat /Gúlmıra Álıakparova/ - Táýelsizdigimizdiń tuǵyry bolsyn, ulttyq birligimiz tildik tutastyqqa negizdelsin dep, qazaq tiline berilgen memlekettik mártebe de, eki qaıtara qabyldanǵan «Til týraly» Zań da memlekettik til máselesin túpkilikti sheshe alǵan joq. Biraq táýelsizdik alǵannan bergi 17 jylda aıtylǵan sóz, atqarylǵan is, bólingen qarjy da az emes.

Astana қalalyқ Tilderdi damytý basқarmasynyң bastyғy Orazkүl Asanғazyқyzy osy baғytta tapjylmaı eңbek etip kele jatқan til janashyrlarynyң biri. - Orazkүl Asanғazyқyzy, osy keleli mәseleniң tүıinin tarқatatyn, basқalarғa үlgi bolatyn elimizdiң bas shaһary ? Astana қalasy emes pe?! Elordalyқtardyң қansha paıyzy bүginde қazaқ tilinde taza sөıleıdi? Osyndaı zertteýler jүrgizip kөrdiңizder me? - Bүginde қazaқ tilin, өz ana tilin memlekettik mekemelerde isteıtin қyzmetkerlerdiң 90 paıyzy biledi dep, nyқ senimmen aıtýғa bolady. Biraқ olar sөılemeıdi. Bұl үderis sol mekemelerde өtkizilgen memlekettik tildi үıretý sabaқtary barysynda, jınalystar barysynda anyқtaldy. Olardyң tizimi de jasaқtaldy. Mysalғa, Astana қalasy әkimshiligine қarasty 3 әkimdik pen 23 basқarmanyң jeteýi tolyқ is-құjattaryn қazaқsha jүrgizedi. Jalpy әkimdiktiң 85 paıyzy қazaқsha sөıleı alsa, jaza alatyny ? 70 paıyz. Қazaқtardyң sanyn esepteýdiң tөte joly - balabaқsha men mektep. Orys mektebi dep aıtylғan aty ғana bolmasa, orys synyptarynda 70-80 paıyz қazaқtyң balasy otyr. Jalpy қazaқ halқynyң 85 paıyzy өz ana tilinde sөıleı alady. Meniң oıymsha, memlekettik tilge қajettilik týsa, olar sөıleýge daıyn tұr. Olardyң zerdesinde «oryssha sөılegen adam aқyldy, mәdenıetti bolyp kөrinedi» degen jartykesh ұғym қalyptasyp қalғan. Osyndaıda M. Әýezovtiң «Өziniң ana tilin bilmegen adamdy tolyққandy ıntellıgent dep esepteýge bolmaıdy» degeni eske tүsedi. - Sonda olardyң қazaқ tilinde sөıleýine ne kedergi? - Olarda rýh jetispeıdi, al bұқaralyқ aқparat құraldarynda nasıhat jetispeıdi. Mysalғa, teledıdardan Әbish, Aқseleý aғalarymyzdy, Farıza syndy apaılarymyzdy, Hangeldi, Dıқandy nege jıi-jıi sөıletpeımiz. Eshқaıda barýdyң қajeti joқ. Astanada қazaқ tilin nasıhattaıtyn aқyn da, jazýshy men ғalym da jetip artylady. Siz maғan қazaқı rýhta tәrbıelengen otbasylardy, ne bolmasa қazaқ tilin nasıhattap jatқan bir habardy aıtyp beriңizshi. Olar joқ. Al shyn mәninde barlyқ tәrbıe otbasynan bastalady. Bұl үshin Үkimettiң arnaıy baғdarlamasy bolý kerek dep esepteımin. Қazir bizde jalғyz «Қazaқ radıosy» bar. Onyң esesine «sen tұr, men ataıyn» degen orystildi 50-60 radıo bar. Sondaı-aқ orystildi gazetter de kөp. Al solardyң ishinen қazaқ tilin nasıhattaғan bir gazetti taýyp beriңizshi. Osy jerde de tepe-teңdik bolý kerek.Biz өtken jyly «Әlem қazaқtarynyң rýhanı sұhbaty: til, mәdenıet jәne Alash mұraty» atty konferentsııa өtkizdik. Soғan 11 elden 30 narқasқa қazaқ keldi. Olardyң ishinde týysymen Қazaқstandy kөrmegenderi bar. Mysaly, Ұlybrıtanııanyң ozyқ joғary oқý oryndarynyң birinde dәris oқıtyn, aғylshyn tilin kez-kelgen aғylshynnan artyқ biletin ғalym қazaқ tilinde de sөıleıdi. Onyң үstine dombyra tartyp, өleң aıtady, tipti ұıaly telefonyna dәstүrli mýzykany jazyp alyp, қara jorғanyң әýenine bıleıdi. Sol sııaқty Germanııanyң, Tүrkııanyң joғary oқý oryndarynyң oқytýshylary, sol elderdiң ғalymdary atanғan қazaқtar keldi. Olar jat elde, өzge ұlttyң arasynda jүrip ana tilin ұmytpaғan, al biz 20-30 өzge ұlt өkilderiniң arasynda adasyp jүrmiz. Sondaı-aқ Қytaıdyң Beıjiң қalasynda týyp-өsken Janar Saғatқyzy bes tildi biledi. Eң keremeti − қazaқ tilin өte jaқsy biledi. Konferentsııadan bir kүn bұryn Janar men Erjan Maқpyshty Astanadaғy Қazaқ gýmanıtarlyқ zaң ýnıversıtetine alyp bardym. Stýdentterdiң aldynda sөılegen ol: «Biz қaptaғan қalyң қytaılyқtardyң arasynda өstik. Biz қytaısha kez-kelgen қytaılyқtan artyқ bilemiz. Bilimimiz de joғary. Biraқ biz қazaқ tilin ұmytқanymyz joқ. Өıtkeni үıge kirip kelgende әkemiz shaңyraқty kөrsetetin. Ondaғysy - mynaý қazaқtyң қasıetti shaңyraғy, anaý kıeli tabaldyryқty attaғannan keıin қazaқsha sөıles degeni. Biz ne әkemizdi, ne sheshemizdi tүsinbeıtinbiz. Bizge olarmen қytaısha sөılesken myң ese jeңil edi. Өıtkeni esiktiң aldynda қytaı balalarymen oınap keldik, baratyn balabaқshamyz da, mektebimiz de қytaısha. Nege biz үıde қazaқsha sөıleýimiz kerek dep oılaıtynbyz. Sony bүgin ғana tүsinip otyrmyz. Sizder bizdi bүgin қazaқ dep shaқyryp otyrsyzdar, al biz sizdermen tilmash arқyly sөılesip otyrsaқ, ne masқara bolar edi», - dep aғynan jaryldy. Dүnıejүzinde alty jarym myң til bolatyn bolsa, lıngvısterdiң dәleldeýi boıynsha қazaқ tili - үırenýge oңaı, қarapaıym til. Onyң қatarynda қyrғyz, ıspan, ıtalıan tilderi de bar. Nesimen қarapaıym? Birinshiden, қazaқ tili grammatıkasynda «predlog» degen joқ. Ekinshiden, sөzderi jattalýғa oңaı. Mysalғa, orys tilinde avtobýspen kele jatsa, «edet» bolady, jүrip kele jatsa, «ıdet» bolady. Al қazaқshada kөlikpen kele jatsa da, jaıaý kele jatsa da ? «kele jatyr» bolady. Үshinshiden, қazaқ tilinde «mýjskoı, jenskıı, srednıı rod» degender joқ. Ahmet Baıtұrsynov «қazaқ tiliniң oңaılyғynan aınaldym. Қol dep aıtamyn, қol dep jazamyn. Aıaқ dep aıtamyn, aıaқ dep jazamyn. Orys «karova» dep aıtady, «korova» dep jazady. Ekpini қıyn. «Sabaka» dep aıtasyң, «sobaka» dep jazasyң» degen eken. Aldyna maқsat қoıғan adam kүnine kem degende 10 sөz jattasa, bir aıda 300 sөz jattaıdy eken. 300 sөz siz ben bizge emin-erkin sөılesýge jetip jatyr. Қazaқstan memlekettik tildi jyr etip kele jatқanyna 20 jyl boldy. Sol ýaқyttan beri kүnige 1 sөzden jattaғan adamnyң sөzdik қorynda 12 myңnan astam sөz bolýshy edi. Қazir қazaқ tilin bilmeımin dep otyrғandar, shyn mәnisinde kүnine bir saғatyn da bөlmegender. Nıet, yқylas, peıil joқ. Қazaқstan Respýblıkasynyң Konstıtýtsııasynda «Memlekettik ұıymdarda jәne jergilikti өzin-өzi basқarý organdarynda orys tili resmı tүrde қazaқ tilimen teң қoldanylady» dep jazylғan. Sol bapқa sәıkes, orys tilimen қatar kele jatқan қazaқ tili қaıda? Mұhtar Shahanovtyң joldaғan saýalyna Konstıtýtsııalyқ Keңes: «onı ne ravny, naravne» dep aıқyndap, jaýap bergen bolatyn. ıAғnı, қazaқ tilinde sөıleý, jazý, mәjilister өtkizý kerek. Sonymen birge қazaқsha tүsinbeıtin өzge ұlt өkilderine oryssha sөıleýge, pikirin jetkizýge rұқsat berilgen. Al bizde қalaı? Solar bizdi tүsinbeıdi-aý dep oryssha shүldirleımiz kelip. «Naravne» degen til bar, biraқ sol teңesýi tıis til ? қazaқ tili mүldem joқ. Bүginde til janashyrlarynyң atқaryp jatқany bylaısha aıtқanda «beıshara» tirlik. «Tegin oқyshy meniң tilimdi» dep, әr mekemege jalynғandaı bolamyz. Әңgimeniң toқeterin aıtқanda, қazaқ tili қazirgi қoғamda eshkimge kerek emes sııaқty kөrinedi. Kerek emes dүnıeni kim қajetsinedi?! Ol ekonomıkalyқ, әleýmettik dәrejede қajet etilse, қaltalarynan aқsha shyғaryp oқýshy edi. Қazir aғylshyn tilin bilgen ozady dep, bizdiң tegin oқytyp jatқan sabaқtarymyzғa kelmeı, keshke aқyly aғylshyn kýrstaryna baratyndary bar. Өtken jyly jol polıtsııasy jүrgizýshilerge қaýipsizdik belbeýin bir kүnde taққyzyp shyқty. Taқpaғandarғa aıyppұl saldy. Әkimshilik kodekste tilge de қatysty bap engizip berse, kөshelerdegi oryssha, bolmasa қazaқ tilinde saýatsyz jazylғan jarnamalar men maңdaıshalar bir kүnde jөnge keler edi. Jer sharynda 200-den astam memleket bar. Sonyң ishinde memlekettik til dep jarııalaғan tilde sөılemeıtin eldi tabyңyzdarshy. Mysalғa, Germanııada nemis tilin bilmeseң, azamattyқ bermeıdi, jұmysқa almaıdy. Қandaı da bir memleketke қonys aýdarғan қazaғymyz mindetti tүrde sol memlekettiң tilin biledi. Өzbekstannyң Prezıdenti I.Kәrimov өzbekshe sөıleı alatyn, biraқ jaza almaıtyn қazaқtarғa «jazýdy alty aı ýaқyt ishinde үırenbeseңder, memlekettik mekemeden ketesiңder», dedi. Bәri үırenip aldy. Biz 20 jyl berdik. Eger «Memlekettik til týraly» Zaң қabyldanbasa, taғy 20 jyl bereıik, jaғdaı өzgermeıdi. Қazaқ tilin үırený bir-aқ nәrsege baılanyp tұr. «Halyққa қyzmet kөrsetetin sala қyzmetkeri memlekettik tildi bilmese, jұmysқa ornalasa almaıdy, memlekettik қyzmetker bola almaıdy» degen bir ғana bap engizilse, jetip jatyr. «Memlekettik til týraly» Zaң қabyldanýy kerek dep, Ata zaңymyzda da jazylyp қoıғan emes pe?! - Қazaқ tiliniң bedelin arttyrý үshin BAҚ-ta nasıhat jetispeıdi, қazaқ tildi basylymdar jetispeıdi degendi aıttyңyz. Biraқ ғalamtordaғy қazaқ tildi saıttar sııaқty қazaқsha basylymdar da oқyrmandardyң joқtyғynan өzin-өzi aқtamaı, aқyry jұmysyn toқtatyp jatady. Memlekettik tildiң mәrtebesin bıiktetemin dep tyrysyp jatқan BAҚ-tarғa kөrsetilip jatқan қoldaý қandaı? - Әrıne, қazaқ tildi basylymdarғa өkpem joқ. Olar da biz sııaқty қoldan kelgendi istep jatyr ғoı. Өkinishtisi, olarғa Үkimet dotatsııa bermeıdi. Bizde otbasyna қatysty қazaқtildi jýrnaldar bar. Halyқtyң solarғa jazylyp alý deңgeıin arttyrý үshin onyң baғasyn arzandatý kerek. Mysalғa kez-kelgen kitap satatyn dүkenge baraıyқ, sөrelerdegi kitaptardyң 97 paıyzy orys tilinde. Қazaқ tildi basylymdarғa қaraғanda baғasy үsh ese arzan. Ol nege? Reseı Қazaқstannyң shekarasyna 24 polıgrafııalyқ oryn ornatyp қoıғan. Olardy қarjylandyryp otyrғan Reseı Үkimeti jәne «Rýskıı mır» қory. Mysalғa, kitaptyң өzindik құny 1 myң teңge tұrsa, sonyң 700 teңgesin Үkimet, ne «Rýskıı mır» tөlep beredi de, bizge ol 300 teңgeden keledi. Onyң үstine Reseı sol kitaptardy kitap dүkenderine өzderi jetkizip beredi. KSRO kezinde «polıgrafııa-dүken» degen құrylym bolatyn. Kitap, jýrnaldar өndirýshiden alynyp, tipti shalғaıdaғy aýyldardyң dүkenderine deıin taratylatyn. Reseıde bұl құrylym saқtalyp қaldy. Bizde ol joқ. Қazir ata-anaғa balaңa қazaқsha үıretpeısiң, қazaқsha ertegi oқymaısyң dep kinә taғa almaısyn. Өıtkeni ondaı basylymdar joқ. Shyғaryp jatқandardyң sanyn arttyrýғa қarajaty jetpeıdi. Sondyқtan olar sanaýly ғana bolyp dүkenderge tүsedi, baғasy da қymbat bolady. - Ortalyқ memlekettik jәne jergilikti organdardyң birazy is jүrgizýdi memlekettik tilge kөshirgenimen, ol kөp jaғdaıda sөz jүzinde ғana. Jүzdegen қyzmetkeri bar mınıstrlik nemese basқa memorgandar құjattaryn orys tilinde әzirleıdi, ony keıin құzyrly organdarғa esep berý үshin қazaқ tildi bir aýdarmashy aýdaryp otyrady. Bұdan keıin қazaқ tiliniң қoldaný aıasy keңeıdi dep aýyz toltyryp aıta alamyz ba? - Әrıne, men bүtin mınıstrlikterdegi jaғdaıdy aıta almaımyn. Al Astana қalasy әkimdiginde is jүrgizý negizinen қazaқ tiline kөshken. Aýdarmashylarymyz tek korrektordyң қyzmetin atқaryp otyr. Prezıdenttiң 2001 jyly № 550-shi Jarlyғy shyқty. Onda 2006 jyldan bastap, Jarlyқta kөrsetilgen oblystar, memlekettik mekemeler, jergilikti atқarýshy organdar men taғy basқalar kezeң-kezeңimen is jүrgizýdi қazaқ tiline kөshirdi. Sol Jarlyқty esine alyp, құjattardy orys tilden aýdaryp otyrғanyna da shүkirshilik etýimiz kerek shyғar. Өıtkeni ony elemeı otyrғan mınıstrlikter,agenttikter, basқa da mekemeler bar ғoı. Mınıstrlikterde aýdarmashyғa jүginbeı-aқ құjattardy қazaқ tilinde jaza alatyn 70 paıyz қazaқ bar. Zertteý jүrgizip kөrseңiz, onyң basym bөligi қazaқ tilinde mektep, ýnıversıtet bitirgender. Olar қazaқsha sөzdikti aқtaryp otyrýғa erinedi-daғy, үırenshikti oryssha shablondy қoldanady. Osy ýaқytқa deıin қazaқsha ne sөıleýdi, ne jazýdy үırene almaı otyrғandardy өz Otanynyң patrıoty deýge bola ma? Meniң oıymsha, olarda «tәýelsizdigimizdi aldyқ, tәýelsizdigimizdiң belgisi ? til, Alash қaıratkerleri osy үshin de atylyp ketti-aý» deıtindeı namys joқ. Ekinshiden, olarғa қazaқsha jaz dep aıtatyn adam bolmaı otyr. Zaңda «mekemege қazaқ tiliniң enýine sol mekemeniң birinshi basshysy jaýapty» dep kөrsetilgen. Osyғan қatysty bir jınalys өtkizbegen mekeme basshylary da bar. Dıқan Қamzabekұly joғaryda aıtyp өtken konferentsııada sөılegen sөzinde: «9 mıllıon қazaқtyң 2 paıyzy ғana қazaқ tilin bilmeıdi. Sol 2 paıyzdyң 80 paıyzy bılik basynda otyr», - degen bolatyn. Bұl shyndyқ. Mysal үshin aıtyp өteıin, қalada mınıstrlikke tikeleı baғynatyn bir basқarma bar. Onda қyzmet jasaıtyn 110 adamnyң 96-sy қazaқ mektebin bitirgen eken. Barlyғy қazaқsha sөıleı de, jaza da alady. Қasқyrғa қoı baқtyryp қoıғan sııaқty, olarda bes bastyқ bar. Birinshi basshylary bir aýyz қazaқsha bilmeıtin, «үlken kөkeniң» balasy, biraқ ұlty қazaқ. Sonda өzge ұltty қalғan tөrt bastyқ үshin 96 қazaқ құjattardy oryssha daıyndap otyr. Қysқasy, kilt tұrғan jerde ұltjandy adamdarymyz otyrғan joқ. Men barlyқ bankter men құrylymdyқ jekemenshik mekemelerde, onyң ishinde notarıýsterde bolyp, jınalystar өtkizemin. Bastyқtardyң namystaryn oıatyp, қazaқ tilinde is jүrgizetin bir қazaқ қyzdy jұmysқa aldyrtamyn. Bir aıdan keıin ol қyzym ne қysқarady, ne basқa da sebeptermen jұmystan bosatylady. Bұl zaңnyң solқyldaқtyғynan, қadaғalaýdyң әlsizdiginen bolyp otyrғan үderis. Sondyқtan, taғy aıtamyn, «Memlekettik til týraly» Zaң қabyldanbaıynsha, қazaқ tili tıisti mәrtebesine ıe bolmaıdy, өzge ұltty bylaı қoıғanda, өzimizdiң қazaғymyz қazaқsha sөılemeıdi. - Әңgimeңizge rahmet.