Ózge elder bódeneden de mol tabys taýyp, kiriske kenelip jatyr– Muhtar Baıbatshanov
Qustardyń barlyq túrin jumyrtqa salý jáne jyly jaqqa qaıtý mezgilderinde qamqorlyqqa alý, joǵalyp ketý qaýpi bar qus túrlerin qorǵaý, qustardy aýlaýdyń keıbir túrlerine tyıym salý, qus ósirý jáne adamdardy tabıǵatty saqtaýǵa saýattandyrý úshin qoryqtar ashý osy konventsııanyń negizgi qaǵıdalaryna jatady. Osy ataýly kúnge oraı biz kóptegen úı qustary sııaqty qundy dıetalyq et pen jumyrtqanyń qaınar kózi bolyp tabylatyn bódene týraly elimizdegi alǵashqy ǵylymı zertteý jumysynyń avtory, Qazaq ulttyq agrarlyq ýnıversıtetiniń PhD doktoranty, aýyl sharýashylyǵy ǵylymdarynyń kandıdaty Muhtar Baıbatshanovty áńgimege tartqan edik.
- Muhtar Qasenuly, Sizdiń «Jergilikti bódene popýlıatsııasynyń ónimdilik qasıetteri» taqyrybyndaǵy kandıdattyq dıssertatsııa qorǵap, elimizdegi bódene qusyn zertteýshi jáne osy saladaǵy tuńǵysh ǵylymı jumystyń ıesi ekendigińizdi bilemiz. Halyqaralyq qustar kúninde suhbatymyzdy bódene tóńireginde órbitsek. Tabıǵatynan erekshe bódeneni adamdar óz qajetine qandaı maqsatta jáne qaı ýaqyttan beri paıdalanyp keledi?
- Adam balasy bódeneni ózge ań men qus túrleri sııaqty sonaý erte zamandardan-aq óz qajettilikterine paıdalanyp kele jatyr. Onyń sýreti shamamen 5 myń jyl burynǵy Mysyrdaǵy freska keskindemelerinde beınelengen. Bódenelerdi úıde ustap, qolǵa úıretýmen adamdar Japonııa men Qytaıda erte kezden-aq shuǵyldanǵan. Máselen, Japonııada HI-HH ǵasyr aralyǵynda ol dekoratıvtik-sándik qus retinde ósirilgen. Bódene jumyrtqa men et ónimderin alý úshin tájirıbelik maqsatta tek ótken ǵasyrdyń basynda ǵana paıdalana bastaǵan. Qazirgi ýaqytta Japonııada bódene sharýashylyqtary jaqsy damyǵan. Bul elde jylyna 19 mıllıardqa jýyq bódene jumyrtqasy óndiriledi. Al Qytaıda osy sala máselesin zertteý úshin Výksı qalasynda arnaıy bódene sharýashylyǵynyń ınstıtýty qurylǵan. Nemis ǵalymdary da bódenelerge genetıkalyq-selektsııalyq zertteýler júrgizýde. Qazirgi kezde bódenelerdi óndiristik jolmen kóbeıtip ósirýmen álemniń kóptegen elderi shuǵyldanýda. Osy saladaǵy ǵylymı zertteýlerge de kóp kóńil bólinýde. Máselen, Qytaı men Úndistanda ǵylymı-zertteý ınstıtýttary, al Japonııada ǵylymı ortalyq qurylǵan. 1966 jyly Kıevte qus sharýashylyǵy boıynsha Búkilálemdik kongress ótkizilgennen keıin Keńes odaǵynda da bul sala damı bastady. Kongreste bódeneler halyqaralyq qus sharýashylyǵynyń kórmesine eksponat retinde qoıylǵan bolatyn. Keıin Sankt-Peterbor radıatsııalyq gıgıena ǵylymı-zertteý ınstıtýtynyń ǵalymdary aq egeýquıryqqa júrgizgen tájirıbe kezinde onyń bódene jumyrtqasynan daıyndalǵan taǵamdy jegende sáýleli aýrýy jeńil túrde bolatynyn dáleldedi. Zertteý kezinde olardyń dene salmaǵy turaqtanyp, aýrýǵa qarsy turý qabileti tez qalpyna kelip, qan almasý úderisi jaqsarǵany aıqyn ańǵaryldy.
- Qazir bódene ónimderi negizinen qaı salada kóbirek paıdalanylyp júr?
- Bódene jumyrtqalary dıeta terapııada keńinen qoldanylady. Onyń emdik qasıetteri adam balasyna erteden-aq belgili bolǵan. Bódene medıtsına salasynda - demikpe, sozylmaly ókpe aýrýyn, týberkýlezdi, sozylmaly gastrıt, asqazan aýrýyn, ót irikteletin qalta aýrýy men ót joldaryn, júrek-qan tamyrlarynyń jetispeýshiligin, branhıt, qan azdyq jáne sáýle aýrýlaryn emdeýde qoldanylady. Onyń jumyrtqasynyń quramyna kiretin tırozın amın qyshqyly kosmetıka salasynda eń qat ónim sanalady. Onyń adam betiniń túsin jaqsartýda zor paıdasy bar. Sheteldik bıoóndiris salasynda bódene jumyrtqasynyń negizinde ártúrli betperdeler men kremder shyǵarylady. Tabıǵatta eshqashan buzylǵan bódene jumyrtqalary bolmaıdy. Sebebi olarda mıkrofloranyń damýyna kedergi bolatyn asa qundy amın qyshqyly - lızotsım bar. Bódeneniń ımmýnıtet júıesi aǵzalarynyń qorǵanys kúshterin zertteýge yńǵaıly. Taǵy bir dáleldengeni, bódene jumyrtqasy taýyqtardikine qaraǵanda mıkrobtardan taza keledi. Bir bódene jumyrtqasyna mareke aýrýyna qarsy taýyqtarǵa arnalǵan vaktsınanyń 230-250 mólsherin alady. Bul qustardyń embrıondaryn qyzylsha, paratıf-qylaý, tumaý aýrýlaryna qarsy vaktsına daıyndaý úshin paıdalanady. Munda bódeneniń dene temperatýrasynyń aýylsharýashylyq qustarynyń basqa túrlerine qaraǵanda 2ºS joǵary. Keıbir ǵalymdar bódeneniń kóptegen aýralarǵa qarsy turaqtylyǵyn osy ereksheligimen baılanystyrady. Olardyń paıymdaýynsha, bódeneniń dene temperatýrasynyń joǵary bolýyn qarqyndy zat almasýmen baılanysty. Ásirese úı bódenesi kúızeliske, toksıkalyq zattardyń áserine jáne juqpaly aýrýǵa tózimdi.
- Sonda bódenelerdiń basty artyqshylyǵy onyń túrli-tústi jumyrtqalarynda bolǵany ma?
- Solaı deýge bolady. Olar vıtamınder men amınqyshqyldaryna óte baı, gıpoallergendi. Bódene jumyrtqalaryn júıeli paıdalaný aǵzanyń ártúrli aýrýlarǵa, onyń ishinde túberkýlezge qarsy kúresýin joǵarylatady. Olardy shıki kúıinde paıdalaný Chernobyl apatynan sáýleli aýrýǵa ushyraǵan balalarǵa kómektesken. Olar ózderin jaqsy sezine bastaǵan, muryndarynyń qanaýy, bas aınalýlary toqtap, qandaǵy gemoglabınderi kóbeıgen.
Bódenelerdiń jumyrtqasynda basqa qustarǵa qaraǵanda belok kóp. Eger taýyq jumyrtqasynda belok ortasha 5,6 paıyz bolsa, bódenelerde ol 6 paıyzdy quraıdy. Saryýyzdyń úlesi taýyqtiki sııaqty 32 paıyzǵa jýyq. Onda qaýyz jumyrtqa salmaǵynyń 7 paıyzyn quraıdy, al taýyqtarda bul kórsetkish 10 paıyzdan asady. Bódene qaýyzy juqa bolǵanymen onyń óte tyǵyz qaýyz asty qabyqshasy bar. Ǵalym dáriger A. Bortsovtyń dáleldeýi boıynsha, japon bódenesiniń jumyrtqasy qant dıabetin, gastrıt, asqazan jarasyn, túberkúlez, ártúrli dıatez ben allergııalardy emdeıdi, aǵzadaǵy radıonýkleıdter men holesterındi shyǵarady.
- Bódene sharýashylyǵynyń damýyndaǵy negizgi baǵyttar qandaı?
- Álemde negizinen bódene sharýashylyǵynyń damýy eki baǵytta júrgizilip otyr. Alǵashqysy - bul bódenelerdi bıologııalyq, medıtsınalyq jáne veterınarlyq zertteýdiń laboratorııalyq obektisi retinde paıdalaný bolsa, ekinshisi - bódene sharýashylyǵynyń ónimderin dámdi delıkatestik ári dıetalyq taǵam retinde jáne de bıologııalyq jáne parfıýmdik óndiristiń shıkizaty retinde paıdalaný bolyp tabylady. Bizdiń elimizde onyń birinshi baǵyty ǵana damýda. Bizge málim derekterge qaraǵanda elimizde qazir bódene ósiretin qyryqtaı sharýa qojalyqtary bar.
Bódene kóptegen úı qustary sııaqty qundy dıetalyq et pen jumyrtqanyń qaınar kózi bolyp tabylady. Bódene sharýashylyǵy mol ósim berip, shyǵyndy tez aqtaı alady. Qoıandarǵa qaraǵanda bódeneler eki ese jyldam ósip jetiledi. Jumyrtqalardy ınkýbatorǵa salǵan sátten bastap jas bódenelerdiń alǵashqy jumyrtqalaýyna deıingi tolyq tsıkl bar bolǵany 52-60 kúndi quraıdy. Olar 25 kúnde qaýyrsyndanyp, 30 kúnde eresek bolady, al 35-40 kúnde jumyrtqalaı bastaıdy. Bódenelerdiń bir aptalyq ómiri jumyrtqalaǵysh taýyq tuqymynyń 3,5 aptalyq ómirine sáıkes keledi
Bódenelermen jumys jasaý tájirıbeleri qazirgi kezde úlken suranysta. Aýylsharýashylyǵynda negizinen japon bódeneleri kóp paıdalanylady. Máselen, japon sur bódenesin HH ǵasyrdyń 50-shi jyldarynan bastap AQSh-ta zerthanalyq janýar retinde keń paıdalanylyp, «Apollon» baǵdarlamasy boıynsha kosmostyq zertteý júrgizýge de qatystyryldy. Japon bódeneleriniń tez ósip jetilý qabilettiligi (bir jylda 5-6 urpaǵyn alý), joǵary jumyrtqalaǵyshtyǵy (280-300 jumyrtqa), azyq qoreginiń az shyǵyndalýy (1 kg jumyrtqa salmaǵyna 2,6 kg) osy salanyń nátıjeli ári tabysty damýyna qajetti barlyq alǵyshartty qalyptastyrdy.
- Áńgimeńizge raqmet!
