Ózenderde saıası shekara bolmaıdy - Ashat Orazbaı Qazaqstannyń Araldy qutqarý qoryna tóraǵalyǵy haqynda
ASTANA. KAZINFORM - Qańtar aıynda Qazaqstan Respýblıkasynyń Ortalyq Azııanyń barlyq bes memleketin biriktiretin biregeı jáne jalǵyz ınstıtýttandyrylǵan aımaqtyq uıym – Halyqaralyq Araldy qutqarý qoryna (HAQQ) tóraǵalyǵy bastaldy. Qordyń negizin qalaýshy barlyq memlekettermen kelise otyryp, buǵan deıin Qazaqstannyń birqatar eldegi Tótenshe jáne Ókiletti Elshisi qyzmetin atqarǵan jáne dıplomatııalyq salada úlken tájirıbesi bar Ashat Orazbaı 2024-2026 jyldar aralyǵyndaǵy Qordyń Atqarý komıtetiniń tóraǵasy bolyp taǵaıyndaldy. Spıker Kazinform tilshisine bergen suhbatynda Qazaqstan tóraǵalyǵynyń basymdyqtary men mindetteri týraly baıandap berdi.
- Qurmetti Ashat Tutqyshbaıuly, eń aldymen Sizdi Halyqaralyq Araldy qutqarý qorynyń (HAQQ) Atqarýshy komıtetiniń tóraǵasy laýazymyna taǵaıyndalǵanyńyzben quttyqtaımyz. Ózińiz týraly qysqasha aıtyp berseńiz.
- Suraǵyńyzǵa raqmet. Joǵary oqý ornyn bitirgennen keıin túrli salada, shet elderde jumys istedim. Joǵary oqý ornynda oqytýshy boldym. Qazaqstan Respýblıkasy Syrtqy ister mınıstrliginiń júıesinde uzaq jyldar qyzmet etip, Túrikmenstandaǵy, Indonezııadaǵy (Fılıppın Respýblıkasyn qosa alǵanda) jáne Irandaǵy dıplomatııalyq mıssııalardy basqardym. Sondaı-aq, Ekonomıkalyq Yntymaqtastyq Uıymynyń Tegerandaǵy shtab-páteriniń Bas hatshysy boldym. Dıplomatııalyk dárejem - Tótenshe jáne Ókiletti Elshi.
- Siz HAQQ Atqarýshy komıtetiniń tóraǵasy bolyp taǵaıyndalǵanyńyzdy qalaı qabyldadyńyz? Osy laýazymdy atqaratyn kezeńge qandaı maqsattar qoıdyńyz?
- Meniń oıymsha, HAQQ Prezıdenti bolyp tabylatyn Qazaqstan Prezıdenti ǵana emes, sonymen qatar Qordyń qalǵan tórt quryltaıshy memleketiniń basshylary da meniń kandıdatýrammen kelisip, joǵary jaýapkershilik júktedi. Jalpy sý sharýashylyǵy salasyndaǵy, atap aıtqanda óńirlik uıymdaǵy yntymaqtastyqty odan ári damytýǵa senim bildirdi.
Ortalyq Azııa óńiri maǵan etene tanys. Ózim Ózbekstandaǵy joǵary oqý ornyn bitirdim, Qyrǵyzstanda jas maman bolyp jumys istedim, Qazaqstannyń Túrikmenstandaǵy elshiligin basqardym, qyzmet babymen Tájikstanǵa birneshe ret bardym.
Meniń HAQQ Atqarýshy komıtetiniń tóraǵasy retindegi maqsatym - sý sharýashylyǵy salasynda baýyrlas elderimiz arasyndaǵy seriktestikti nyǵaıtý, Ámýdarııa men Syrdarııanyń transshekaralyq ózenderiniń basseıni - bir kezderi álemdegi tórtinshi úlken kól bolǵan Aral teńiziniń úlken basseıni. Aral apaty – dúnıejúzilik masshtabtaǵy problema. Aral ekologııalyq daǵdarysynyń negizgi máselelerin sheshý úshin 1993 jyly HAQQ quryldy.
- Astananyń osy Qordaǵy tóraǵalyǵy kezeńinde qandaı naqty basymdyqtar men mindetter qoıyldy?
- Basymdyqtar Qazaqstan Respýblıkasynyń Araldy qutqarý qoryna tóraǵalyq etýdiń 2024-2026 jyldarǵa arnalǵan tujyrymdamasynda baıandalǵanyn atap ótkim keledi.
Qujatta kelesi mindetterdi sheshý josparlanǵany kórsetilgen:
- HAQQ Atqarýshy komıtetiniń qolda bar materıaldary negizinde uıymdyq qurylymy men sharttyq-quqyqtyq bazasyn jetildirý jumysyn jalǵastyrý (2010 jylǵy Pikirtalas qujaty jáne Jumys tobynyń 2023 jylǵy usynymdary);
- 2020-2030 jyldar kezeńinde Aral teńizi basseıni elderine kómek kórsetý jónindegi is-qımyl baǵdarlamasyn iske asyrý (ATBK-4) jáne oǵan júıeli monıtorıng júrgizý;
- 2020-2030 jyldar kezeńinde Ortalyq Azııanyń ornyqty damýy úshin qorshaǵan ortany qorǵaý jónindegi óńirlik baǵdarlamany oryndaý (OA ODQOQÓB);
- óńirdegi barlyq elderdiń ırrıgatsııa, gıdroenergetıka jáne ekologııa salalaryndaǵy múddelerin eskere otyryp, Ortalyq Azııanyń sý-energetıkalyq resýrstaryn tıimdi paıdalaný úshin uzaqmerzimdi jáne ornyqty óńirlik yntymaqtastyq tetigin qurý;
- Aral teńizi basseıninde sý resýrstaryn esepke alýdyń, monıtorıngteýdiń, basqarýdyń jáne bólýdiń biryńǵaı avtomattandyrylǵan júıesin engizý jónindegi jumys josparyn ázirleý;
- damý jónindegi halyqaralyq áriptestermen, BUU qurylymdyq bólimshelerimen, qarjy ınstıtýttarymen jáne donorlyq qoǵamdastyqpen óńirlik yntymaqtastyqty nyǵaıtý;
- jalpy qabyldanǵan halyqaralyq tabıǵat qorǵaý konventsııalary, is-qımyl josparlary, deklaratsııalar jáne birlesken ótinishter sheńberinde yntymaqtastyqty damytý.
Bizdiń uıymnyń mańyzdy aspektisi - qyzmettiń ujymdyq jáne alqalyq sıpatta ekendigi. HAQQ-nyń Atqarýshy komıtetinde tóraǵalyq etý kezeńine arnalǵan jumys josparyn dástúrli túrde barlyq quryltaıshy memleketterdiń resmı ókilderi daıyndap, Basqarma otyrysynda qabyldaýǵa shyǵarady. Bul Basqarmanyń músheleri - úkimet basshylarynyń sý resýrstary men ekologııa máselelerinejaýapty orynbasarlary. Barlyq sheshimder konsensýspen qabyldanady, ıaǵnı árbir daýysqa eskerilip mán beriledi.
- Ashat Tutqyshbaıuly, HAQQ-nyń uıymdyq qurylymy men sharttyq-quqyqtyq bazasyn jetildirý úderisine toqtalyp ótseńiz.
- HAQQ qyzmetin jetildirý máselelerine keletin bolsaq, bul óte kúrdeli, kóp keshendi úderis, birtindep ilgerilep kele jatqanyn atap ótkim keledi, barlyq taraptar qyzyǵýshylyq tanytyp jumysqa belsendi qatysady.
Aýqymy men erekshelikterine toqtalyp ótsem. Birinshiden, bes eldiń de geografııalyq jaǵdaıy ártúrli, ár eldiń kózdegen óz múddesi bar. Sýsyz tirshilik joq. Sý bolmasa, ómir joq, damý joq.
Ekinshiden, 30 jyl ishinde HAQQ tarmaqtalǵan iri óńirlikuıymǵa aınaldy. Bizdiń qurylymǵa Atqarýshy komıtetten basqa, negizgi jumys organy retinde Ǵylymı-aqparattyq ortalyq kiredi. Memleketaralyq sý sharýashylyǵy úılestirý komıssııasy (MSÚK), Hatshylyq, «Ámýdarııa» jáne «Syrdarııa» basseındik sý sharýashylyq birlestigi, Ǵylymı-aqparattyq ortalyǵy men hatshylyǵy bar Ornyqty damý jónindegi memleketaralyq komıssııa (ODMK), Ortalyq Azııanyń óńirlik gıdrologııa ortalyǵy jáne t.b. kiredi.
Úshinshiden, kórip otyrǵanyńyzdaı, HAQQ – bul quzyretine sý resýrstary ǵana emes, qorshaǵan ortany qorǵaý máseleleri kiretin uıym, áleýmettik-ekonomıkalyq blok. 2022-2023 jyldary elder gıdroresýrstarǵa nazar aýdara otyryp, energetıka salasyn jeke blok retinde qosýǵa kelisti. Tájikstan men Qyrǵyzstan jańa GES salý arqyly gıdroenergetıkany damytýǵa mán berýde.
HAQQ qyzmetin jetildirý jónindegi jumys 2009 jyly Almaty Sammıtinen keıin bastalsa, oǵan Túrikmenstan arnaıy jumys tobyn qurý týraly bastama kótergen 2018 jyly jańa serpin berildi, bul, Tájikstan tóraǵalyq etken kezeńde de jalǵasyn tapty.
- Siz ATBK-4 iske asyrý jáne OA ODQOQÓB iske asyrý jóninde aıtyp ótseńiz.
- Eki óńirlik baǵdarlama da 2-3 jyl buryn HAQQ Basqarmasynyń tıisti sheshimderimen qabyldanǵan, 2030 jylǵa deıin iske asyrylmaqshy. Ulttyq jáne birlesken eki jáne kópjaqty jobalar kózdeletin negizgi jumys qujat desek te bolady. Jobalar konsensýs arqyly tańdaldy.
Máselen, PBAM-4-te tórt baǵyt qarastyrylǵan: sý resýrstaryn keshendi paıdalaný, ekologııalyq, áleýmettik-ekonomıkalyq, ınstıtýtsıonaldyq - quqyqtyq tetikterdi jetildirý. Munda 30-dan astam joba jınaqtalǵan. 4-shi Baǵdarlama negizinen taýlar men muzdyqtardan bastap, saǵalar men Aral mańyna deıingi máselelerdi sheshýge baǵyttalǵan, eń ózekti jobalardyń jınaǵy.
OA ODQOQÓB ornyqty damý jónindegi memleketaralyq komıssııadaǵy (ODMK) yntymaqtastyq sheńberinde daıyndaldy. Bul qujatta qorshaǵan ortany qorǵaý salasyndaǵy tabıǵı apattar, klımattyq ózgerister, qurǵaqshylyq, sel jáne sý tasqyny, shóleıttený, ekojúıeler daǵdarysy men bıoártúrlilik sııaqty mańyzdy máselelerge nazar aýdarylady.
Bizdiń mindetimiz - osy baǵdarlamalardyń jobalaryn iske asyrý, Aral teńizi basseınindegi elderdiń ǵana emes, sonymen qatar damý boıynsha halyqaralyq seriktesterimizdiń de nazaryn aýdaryp qarajatyn tartý. Kúsh-jigerimizdi jumyldyrsaq, jaǵdaıdy jaqsarta alamyz, ókinishke oraı, klımattyń ózgeriske ushyraǵanyna qaraı (bizdiń óńirde jylyný úderisteri áldeqaıda qarqyndy júredi) jańa syn-tegeýrinder týyndaıdy.
Meniń oıymsha, HAQQ-nyń bolashaǵy zor, óıtkeni ol is júzinde bul óńirdegi jalǵyz uıym. Biz bul synaqtarǵa qarsy tura alamyz. Myńdaǵan jyldar boıy tirshilik nári bolyp kelgen ózender men ekologııa taqyrybynda saıası shekara joq.
- Ashat Tutqyshbaıuly, mazmundy suhbat úshin kóp raqmet. Sizge HAQQ-da tabysty tóraǵalyq etýdi, al Qordyń ózine Ortalyq Azııa halyqtary men memleketteriniń ıgiligi úshin odan ári damýdy tileımiz.
- Bizdiń óńirdegi jáne HAQQ sý yntymaqtastyǵy máselelerine nazar aýdarǵanyńyz úshin alǵys bildirýge ruqsat etińiz.
