Ózbekstan Ortalyq Azııadaǵy Sıngapýrǵa aınala ala ma
Postkeńestik kezeńdegi qıyndyqtar men naryqtyq ekonomıkaǵa kóshý
Táýelsizdiktiń alǵashqy jyldarynda postkeńestik keńistiktegi sharýashylyq baılanystyń úzilýi saldarynan Ózbekstanda da TMD-niń barlyq elderindegideı ekonomıkalyq quldyraý baıqaldy. 1990-2001 jyldar aralyǵynda Ózbekstannyń jalpy ishki ónimi qazirgi baǵamen eseptegengende 17,7 mlrd dollardan 11,1 mlrd dollarǵa deıin qysqardy. Degenmen, jalpy ekonomıkalyq quldyraý jaǵdaıynda respýblıkanyń aýyl sharýashylyǵyna mamandanýy óziniń oń rólin kórsetti. Atalǵan kezeńde JІÓ-degi aýyl sharýashylyǵynyń jalpy úlesi 35-ten 50,7 paıyzǵa deıin ósti. Sonymen qatar TMD-nyń ózge elderimen salystyrǵanda memlekettik tapsyrysty kezeń-kezeńimen joıý jáne ónerkásip sektoryn sýbsıdııalaý saıasatyn barynsha baıaý júrgizý ekonomıkaǵa aıtarlyqtaı tirek boldy. Nátıjesinde memleket Almalyq taý-ken metallýrgııa kombınaty, Navoı taý-ken metallýrgııa kombınaty, altyn, ýran, kómir, munaı men gaz syndy salalardaǵy strategııalyq kásiporyndarǵa baqylaýyn saqtap qaldy.
Ózbekstan ekonomıkasyn turaqtandyrý úshin keńestik júıeden zamanaýı naryqtyq qarym-qatynasqa kezeń-kezeńimen óte bastady. Bul rette naryqtyq ekonomıkaǵa kóshýdegi ózbek modeli qytaıdyń memlekettik sektordy basqarýdyń dırektıvti josparly tetigimen jáne jeke sektordy ındıkatıvti retteýmen aralas ekonomıka qurýdy kózdeıtin reforma modeli; Reseıdiń monetarlyq baǵaǵa, qarjy-kredıttik jáne syrtqy ekonomıkalyq saıasatqa basymdyq beretin ekonomıkany yryqtandyrý modeli, Túrkııanyń memleket tarapynan kásipkerlik qyzmetke belsendi qoldaý kórsetiletin modeli syndy ekonomıkalyq túrlený modelderiniń kóptegen erejelerin yqpaldastyrdy.
Qabyldanǵan is-sharalar Ózbekstanǵa postkeńestik memleketterdiń ishinde eń birinshi bolyp óndiristiń quldyraýyn toqtatýǵa jáne ekonomıkalyq ósimge kóshýge múmkindik berdi. Eger KSRO-nyń ózge elderinde ónerkásiptiń bir salalary joǵalyp jatsa, Ózbekstan jańadan kásiporyndar qurdy. Oǵan avtomobıl salasy jarqyn dálel bola alady. 2001-2015 jyldary ishinde Ózbekstannyń jalpy ishki ónimi qazirgi baǵamen 7,8 ese, 86,2 mlrd dollarǵa ósip, 15,8 paıyz deńgeıinde ortasha jyldyq ósimdi pash etti.
Foto: iStock
Agrarlyq baǵyttan ındýstrıalızatsııaǵa
2016 jyly Ózbekstan bıligi tranzıtinen keıin jabdyq modeldi proaktıvti model qarqyndy yǵystyrǵan damýdyń múldem jańa kezeńine ótti. Syrtqy saıası dıalog ahýaly men yntymaqtastyq sıpatyn jaqsartý ınvestıtsııa aǵynyn aıtarlyqtaı ulǵaıtty ári syrtqy saýda jandana tústi. Ónerkásipti reformalaý Ózbekstan damýy jańa baǵdarynyń basty baǵyttarynyń birine aınaldy. Ónerkásiptik damýdyń eksporttyq-shıkizattyq modeli birte-birte óziniń áleýetin joǵaltatynyn, ekonomıkany, jalpy eldi turaqty ári teńgerimdi damytý úshin qater tóndirýi múmkin ekendigin túsindi. Shıkizattyq resýrstardy barynsha tereń óńdeý jáne resýrstardy únemdeý máselesin sheshý mańyzdy boldy. Úkimet problemalardy birtindep eńserý úshin 2016-2021 jyldary Ulttyq ónerkásipti damytý tujyrymdamasy negizinde óndiristiń bazalyq salalaryn damytý baǵdarlamasyn júzege asyrdy jáne ol qomaqty nátıje de berdi. Eldiń JІÓ-ndegi ındýstrııa úlesi 19,5-ten 27,4 paıyzǵa deıin, qurylysta 5,6-dan 6,7 paıyzǵa deıin artty. Atalǵan kezeńdegi óndiris ósimi 33 paıyzdan, al óńdeý ónerkásibinde 43 paıyzdan asyp tústi.
Eksportty yntalandyrýǵa, daıyn ónimderdiń tizilimi men ataýyn keńeıtýge tyńǵylyqty nazar aýdaryldy. Bul jaıt 5 jyldyń ishinde óńdeý ónerkásibi ónimderiniń (altyn eksportyn qospaǵanda) eksportyn 64,7 paıyzǵa ulǵaıtýǵa múmkindik berdi. Toqyma (41,5 paıyz), hımııa ónerkásibi (11,4), metallýrgııa (24,2) jáne mashına jasaý (9) ósimniń negizgi draıverine aınaldy.
Avtoónerkásip pen toqyma – tabys kepili
Ózbekstannyń avtoónerkásip salasy sheteldik ınvestorlardy tartý esebinen óte qarqyndy damyp, jeńil avtomobılder qurasyrýda 2,7 ese ósim kórsetti. 2021 jyldyń qorytyndysynda respýblıka 235 myń mashına jasap, Ortalyq Azııa elderiniń ishinde birinshi orynǵa, al postkeńestik keńistikte Reseıden keıin ekinshi orynǵa shyqty. Buǵan qosa, avtobýs óndirisi 159 paıyzǵa, júk kólikterin shyǵarý 107 paıyza ulǵaıdy. Avtoónerkásip salasyn oqshaýlandyrý deńgeıi 60 paıyzdyq mejege jetti.
Búginde salada mynadaı kásiporyndar jumys istep tur: UzAutoSanoat – iri torapty qurastyrý avtokásiporny holdıng; «DjıEmÓzbekstan» – jeńil avtomobılderdyń tolyq klassy óndirisi; «SamAvto» – avtobýstar men júk kólikterin shyǵaryn ózbek-japon kásiporny; JV ManAuto-Uzbekistan – MAN markaly arnaýly tehnıkalar, júk kólikteri men tirkemeler shyǵaratyn ózbek-nemis kásiporny. Munan bólek aýyl sharýashylyǵy tehnıkalaryn shyǵarý Tashkent traktor zaýytynda, «Ózbekselmash», «Tashselmash» jáne «Chırchıkselmash» kásiporyndarynda jolǵa qoıylǵan.
Atalǵan kezeńde respýblıka jeńil ónerkásipti de serpindi damytty. Osylaısha, maqta-shıtini shıkizat retinde eksporttaýdan mata shyǵarý óndirisine kóship, toqyma buıymdarynyń kóptegen túrlerin tigýdi qolǵa aldy. Búginde 1 500-den astam túrli kásiporyndy, onyń toqyma salasynyń 269 jáne tigin-trıkotaj salasynyń 1 143 kásipornyn qamtıtyn «Ózbektoqymakásiporny» holdıngi naryqtǵy eń iri oıynshyǵa aınalǵan.
El óndiriletin ónimder spektryn aıtarlyqtaı ártaraptandyryp, aýyl sharýashylyǵynyń daralaný problemasyn sheshe aldy. Táýelsizdik alǵan sátte aýyl sharýashylyǵyndaǵy barlyq jerdiń jartysyna jýyǵy maqta-shıti ósirýge paıdalanylatyn. Ózbekstan maqta alqaptaryn qysqartyp, dándi daqyldardy egýdiń arqasynda birneshe jyldyń ishinde 80 paıyzy ımporttalyp otyrǵan bıdaımen ózin-ózi qamtamasyz etýge qol jetkizdi. Búginde jylyna 7,6 mln tonna astyq bastyryp otyr.
Shaǵyn bıznes pen jeke kásipkerlik jumyspen qamtamasyz etý jáne halyqtyń tabysyn arttyrý arqyly ekonomıka damýynyń naǵyz draıveri sanalady. 2021 jyly respýblıkanyń jalpy ishki ónimindegi ShOB úlesi 54,9 paıyzǵa jetti. Jalpy, sońǵy jyldary bul saladaǵy sýbektilerdi qoldaý maqsatynda Ózbekstan Respýblıkasy Prezıdentiniń 50-den astam jarlyǵy men qaýlysy qabyldandy. 2016-2021 jyldary iske qosylǵan reformalardyń nátıjesinde Ózbekstan damý barysynda qarqyndy serpin jasady jáne 5 jyldyń ishinde óńirdegi eń qarqyndy damýshy, ınvestıtsııalyq tartymdy ekonomıkalardyń birine aınaldy.
Investıtsııa men óńirlik kooperatsııa – ekonomıka damýynyń draıveri
Jańa Ózbekstannyń eldiń eksporttyq áleýeti men ınvestıtsııalyq tartymdylyǵyn arttyrýǵa baǵyttalǵan jáne 2022-2026 jyldarǵa eseptelgen damý strategııasy aıasynda ekonomıkany baıypty túrlendirý jalǵasýda.
Qujat túrli jeńildikter engizýdiń arqasynda elde qolaıly ınvestıtsııalyq ahýal qurýdy kózdeıdi. Osylaısha, Ózbekstan taıaý 5 jyldyń ishinde 120 mlrd dollar kóleminde ınvestıtsııa tartýdy josparlap otyr. Onyń 70 mlrd dollary sheteldik ınvestıtsııa bolmaq. Bul rette energetıka, kólik, sý sharýashylyǵy, kommýnaldyq salalar, sondaı-aq densaýlyq saqtaý, bilim berý jáne ekologııa basymdyq retinde aıqyndalǵan.
Foto: shutterstock.com
Ózbekstan jańa ekonomıkalyq tujyrymdama aıasynda 5 jyldyń ishinde JІÓ mólsherin 100 mlrd dollarǵa jetkizýge, eksportty eselep, 30 mlrd dollarǵa ulǵaıtýǵa, al JІÓ-degi jeke sektor úlesin 80 paıyzǵa deıin arttyrýǵa nıetti. Sonymen qatar Ózbekstan halqynyń tabysy ortasha deńgeıden joǵary elderdiń qataryna qosylýdy kózdep otyr.
Eýrazııalyq damý banki sarapshylarynyń paıymynsha, Ózbekstan ekonomıkasynyń negizgi basymdyǵy – onyń únemi ózgerip otyrǵan syrtqy ortaǵa tez beıimdelýi. Al buǵan óz kezeginde jumys kúshiniń artýy septigin tıgizedi. Búginde respýblıka halqynyń sany 36 mln adamnan asyp jyǵyldy. Buǵan qosa, elde 30 jasqa deıingi turǵyndardyń úlesi basym, olar halyqtyń 60 paıyzyn quraıdy.
Dúnıejúzilik bank 2023 jyly Ózbekstannyń ekonomıkalyq ósimi 5,1 paıyzǵa jetip, odan keıingi eki jylda 5,4 jne 5,8 paıyzǵa deıin jedeldeıdi dep boljap otyr. Al bul Eýropa óńiri men Ortalyq Azııadaǵy eń joǵary kórsetkish sanalady.
Forbes sarapshysy Rapoza jańa ekonomıkalyq reformalar tabysty júzege asyrylǵan jaǵdaıda Ózbekstan Ortalyq Azııadaǵy Sıngapýrǵa aınalýy múmkin ekendigin atap ótedi.
Foto: catherineasquithgallery.com
