Ótken ǵasyrda fashıster tutqynyna túsken qazaqtardyń taǵdyry qalaı órbidi – Ǵalymdar zertteýi
«Reseıde Saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn aqtaý komıssııasynyń tóraǵasy Aleksandr ıAkovlevtiń bastamasymen Prezıdent B. Eltsın 1995 jyldyń 24 qańtarynda fashıstik lagerlerge túsken áskerı tutqyndar men jer aýdarylǵan azamattardy aqtaý týraly jarlyq qabyldady. Árıne, bul jarlyq qazaqstandyq áskerı tutqyndarǵa qoldanýǵa kelmeıtin edi. Ókinishke oraı, Qazaqstan táýelsizdigin jarııalaǵannan keıin qýǵyn-súrginge ushyraǵandardy aqtaý nemese áskerı tutqyndardyń isterin qaıta qaraý týraly birde-bir akt qabyldanbady. Bizdiń qazaqstandyqtar qandaı jaǵdaılar men sebepter boıynsha tutqynǵa túskeni zerttelmedi. Germanııaǵa qyzmet etýge ant qabyldaýdan bas tartqany úshin, tutqynnan qashqany úshin atylǵan azamattarymyzdyń sany men attary da anyqtalǵan joq. Osy ýaqytqa deıin qaza tapqan qazaqstandyqtardyń naqty sany, fashıstik lagerlerde qaza tapqan otandastarymyzdyń sany, olardyń qanshasy tiri qalyp, qanshasy aqtalyp shyqqany belgisiz», - dedi Sabyr Qasymov, «1939-1945 jyldary fashıstik Germanııada jáne «Túrkistan legıonynda» ýaqytsha bolǵan qazaqstandyq áskerı tutqyndar boıynsha materıaldar jınaý» jónindegi semınarda.
Onyń aıtýynsha, Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn, onyń ishinde 1939-45 jyldary fashıstik Germanııada, Fınlıandııada jáne Eýropanyń basqa da elderinde tutqynda bolǵan, Keńes odaǵynda qaıta qýǵynǵa ushyraǵan áskerı tutqyndardy tolyq aqtaý týraly tapsyrma berdi.
«Shyn máninde soǵys tutqyndary, onyń ishinde qazaqstandyqtar, birinshi ret tutqynǵa túskende Gıtler rejıminiń ulttyq shovınıstik fashıstik saıasatynyń qurbany boldy.
Olardy jappaı atty, gaz kameralarynda órtedi, ǵylymı maqsatta paıdalandy, ash ustady, qul retinde májbúrlep aýyr jumystarǵa saldy, sebebi Sovet Odaǵy 1929 jylǵy áskerı tutqyndardy qorǵaý jónindegi Jeneva Konventsııasyna qol qoıýdan bas tartty. Al soǵys aıaqtalyp, tiri qalǵan keńestik tutqyndar otanyna oralǵannan keıin ekinshi ret totalıtarlyq stalındik bıliktiń qurbany boldy. Sovet odaǵynyń sol kezdegi basshylyǵy óz azamattaryn qýǵyn-súrginge ushyratpaýǵa ýáde berip, sońynan olarǵa qaıtadan júıeli saıası qýǵyn-súrgin sharalaryn júrgizdi. Germanııada nemis halqy ótken iske ókinip, áli de keshirim surap keledi. Olar Gıtler rejıminiń naqty qurbandaryna jáne olardyń urpaqtaryna moraldyq jáne materıaldyq ótemaqylar tóledi. Al stalınızmge saıası represııa júrgizgeni úshin ókinishke oraı, tıisti baǵa berilmedi», - dedi S. Qasymov.
Resmı derekter boıynsha, 1941-45 jyldary 1 mln 200 myń qazaqstandyq soǵysqa shaqyrylǵan. Oǵan qosa, sol kezdegi qyzyl ásker qatarynda 178 myń azamatymyz qyzmet etken.
«Sonda Qazaqstannan barlyǵy 1 mln 378 myń sarbaz soǵysqa attanǵan. Qazaqstandaǵy jumyldyrý koeffıtsıenti 22 paıyzdy qurady, bul burynǵy odaqtas respýblıkalar arasyndaǵy eń joǵary kórsetkishterdiń biri boldy. Ózderińiz biletindeı, soǵystyń alǵashqy aılarynda Belarýsti tolyǵymen jáne Ýkraınany fashıster basyp aldy. Bizdiń sarapshy ǵalymdar ǵylymı-analıtıkalyq ádisterdiń negizinde 255 myńnan astam qazaqstandyq Germanııa basyp alǵan aýmaqtarda tutqynda bolǵanyn eseptep shyǵarǵan jáne bul tujyrymǵa Reseılik jáne sheteldik sarapshylar da qosyldy. Tutqynda bolǵan 128 myńnan astam qazaqtyń soǵys aıaqtalǵanda 47 myńnan astamy ǵana aman qalǵan. Onyń ishinde 23 myń 143 áskerı tutqyn soǵystan keıin Qazaqstanǵa qaıtaryldy. Qalǵandarynyń taǵdyry belgisiz. Qolda bar málimetterge sáıkes, olardyń bir bóligi amerıkalyq jáne aǵylshyn bıliginiń kómegimen basqa elderge jiberilgen. Bir bóligin Keńes áskerleri Batys odaqtastarynan tutqyndardy alǵan kezde-aq atyp tastaǵan. Al keıbireýleri KSRO-ǵa tasymaldaý kezinde qaıtys bolǵan nemese óz-ózine qol jumsaǵan», - dedi Sabyr Qasymov.
Aıta keteıik, búgin Saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn tolyqtaı aqtaý jónindegi memlekettik komıssııa 1939-1945 jyldary fashıstik Germanııada jáne «Túrkistan legıonynda» ýaqytsha bolǵan qazaqstandyq áskerı tutqyndar boıynsha materıaldar jınaý jóninde semınar ótti.
Buǵan deıin S.Qasymov 3 mıllıon 900 myń keńes áskeri tek bes aıdyń ishinde KSRO basshylyǵynyń kinásinen fashısterdiń tutqynyna túskenin aıtqan edi.
