Otbasy ınstıtýtyn joqqa shyǵaratyn, ulttyq dástúrlerge qarsy úgitteıtin aqparattar balalarǵa zııandy dep tanyldy - A. Smaıyl
Jalpy, qujat halyqaralyq quqyqtyń balalardyń aqparattyq qaýipsizdigin qamtamasyz etýge baǵyttalǵan. Onyń ishinde Qazaqstan qabyldaǵan BUU-nyń Bala quqyqtary týraly Konventsııasynda bekitilgen, jalpyǵa tanylǵan qaǵıdattary men normalaryna sáıkes bala quqyqtaryn qorǵaýdy basymdyqpen qamtamasyz etý qajettiligi negizge alyna otyryp ázirlengen. Al bastamashylar zańdy qabyldaýdyń ózektiligin balalardyń álsiz topqa aınalýymen túsindiredi. Olar jańa aqparattyq tehnologııalardyń qarqyndy damýymen (Internet, uıaly jáne basqa da baılanys túrleri, tsıfrlyq habar taratý) aqparattyń teris yqpal etýine ushyrap otyr. Jarnama óniminiń aınalymy, elektrondyq jáne kompıýterlik oıyndar, kıno, beıne, ózge de aýdıovızýaldyq habarlamalar men materıaldar aınalymy kezinde BAQ, ortaq paıdalanylatyn aqparattyq-telekommýnıkatsııalyq jelilerdi paıdalana otyryp taratylatyn aqparat, kóbinese balalarǵa psıhıkalyq keri áser etip, agressııaǵa, qatygezdikke, qoǵamǵa qarsy áreketterge ıtermeleıdi. Sondyqtan da, jaǵdaıdyń osylaısha qalyptasýyna aqparattyq ónimniń aınalymy kezinde balalardyń ımandylyǵy men densaýlyǵyn qorǵaýdy qamtamasyz etýdiń quqyqtyq kepildikterin zańnamalyq retteý turǵysynan edáýir olqylyqtar áserin tıgizip otyr. Osylardy sheshý maqsatynda zań jobasynda balalardyń psıhofızıologııalyq erekshelikterin eskere otyryp, ár túrli jas toptaryndaǵy balalarǵa arnalǵan aqparattyq ónimniń mazmunyna qoıylatyn arnaıy talaptardy bekitý kózdeledi. Máselen, aqparattyq ónimniń jas sanattary belgilenedi, solardyń negizinde «-6», «+6», «+12» «+16» jáne «+18» sekildi jas sanaty belgisi beriletin bolady. Bul rette, árbir jas sanaty boıynsha osy jas sanattaryna tán krıterııler aıqyndalyp otyr.
«Álem elderiniń bir-birine ashyqtyǵy, shekaramen shektelmeıtin telekommýnıkatsııa jelileriniń barynsha erkindigi, aqparat almasýdaǵy múmkindikterdiń molaıýy rýhanı keńistiktiń tazalyǵy máselesinde oılandyra bastady. Keıbir aǵymdardyń aqparatty ulttyq dástúrge qarsy baǵyttaýy, qoǵamǵa jat is-áreketterdi ashyq jáne jasyryn nasıhattaýǵa kóshýi, balalar arasynda sýıtsıd, qatygezdik, eldik murattar men qundylyqtardy jatsyný sekildi jaǵymsyz qylyqtardyń baıqalýy alańdatpaı qoımaıdy. Soǵan oraı, elimizde balalardy zııandy aqparattan qorǵaý týraly zańnyń kerektigine kóz jetkizdik», - deıdi bastamashylyq jasaǵan depýtattyń biri Aldan Smaıyl. Onyń aıtýynsha, zań jobasyn ázirleýde álemdik tájirıbeler jiti zerdelenip, sonyń nátıjesinde zańnamaǵa jańa quqyqtyq uǵymdar engizilip otyr. Bul rette zań jobasymen balalar arasyndaǵy jas toptaryna qandaı aqparattyq ónimder taratýǵa tyıym salynatyndyǵy jáne shek qoıylatyndyǵy aıqyndaldy. Osy maqsatta balalarǵa arnalǵan ónimderdiń jas synyptamasy, jas sanatyna qatysty uǵymdary engizilgen.
«Jalpy alǵanda zań jobasy boıynsha qatygezdik pen zorlyq- zombylyqqa qurylǵan, balalar ómirine qatygezdikter tóndiretin is áreketke, sýıtsıdke ıtermeleıtin, pornografııalyq jáne anaıy seksýaldyq sıpattaǵy kórinisterdi qamtıtyn, dástúrli emes seksýaldyq baǵdardy nasıhattaıtyn aqparattyq ónimderge tyıym salý qarastyrylyp otyr. Munymen qosa, otbasy ınstıtýtyn joqqa shyǵaratyn, ulttyq dástúrlerge qarsy úgitteıtin aqparattar da balalarǵa zııandy dep tanylǵan. Telearnalar osy talapqa saı keletin ónimdi, soǵan sáıkestendirilgen tańbamen belgilep qana efırge taratýǵa tıis. Kerisinshe jaǵdaılarda, olarǵa zańmen shara qoldanylady», - deıdi Aldan Smaıyl. Bul rette depýtat zań jobasynda alǵash ret balalarǵa arnalǵan aqparattyq ónimge anyqtama berilip otyrǵanyn alǵa tartady. Mundaı aqparattyq ónim baǵyty, mazmuny, taqyryby, bezendirilýi boıynsha balalarǵa tikeleı arnalǵan ónim bolyp tabylady.
«Erkindik atty qundylyqty túrlishe túsingen, ony qoǵam men halyqtyń ıgiligi turǵysynan emes, óziniń qylmysqa parapar qareketteri úshin paıdalanýshylar aqparat álemin torı bastaǵany ras desek, zııandy aqparattan balalardy zańmen qorǵaý - ulttyq jáne memlekettik paryz», - deıdi zań jobasy týraly depýtat Aldan Smaıyl.
Depýtattyń aıtýynsha, dál osy máselege Ázirbaıjan, Belarýs, Ýkraına, Latvııa men Estonııa, TMD Parlamenttik Assambleıasy aıryqsha mán berip otyr. Reseı arnaıy zań qabyldaýmen birge, Prezıdent janynan balalardyń quqyǵy jónindegi ókiletti keńes qurdy. Onyń negizgi maqsaty - balalardy rýhanı azdyratyn aqparattan qorǵaý. Al álemdik tájirıbege súıensek, mundaı zań alǵash ret Anglııada, sosyn AQSh-ta qabyldanǵan eken. Anglııa 1984 jyly beınejazý týraly arnaıy zań qabyldap, onda erotıkalyq, pornografııalyq jáne t.b. keri sıpattarǵa, balalardy azdyratyn aqparattarǵa tosqaýyl qoıypty. 1998 jyly AQSh kámeletke tolmaǵandardyń jeke ómirin qorǵaý týraly zań kúshi bar akti qabyldaǵan. Mine, osy aktide alǵash ret balalarǵa arnalǵan veb-saıttardy jikteý normasy engen. Japonııa da dál osyndaı zań qabyldap, onda jas sanattaryna qatysty tańbalaý týraly norma engizilgen. Sonymen birge, japondar zańnamasynda «kontentfıltr» uǵymy engizilgen. Bul árbir kompıýterge qosylady jáne árbir ata-anaǵa osyndaı súzgishti ornatý mindetteledi. Osy tetik arqyly búkil aqparat balalar úshin súzgiden ótip otyrady.
Zań jobasynda qamtylǵan ereksheliktiń biri - balalarǵa arnalǵan aqparattyń jekelegen túrlerin taratýǵa qoıylatyn qosymsha talaptar jeke bap retinde qarastyrylǵan. Osy bapqa sáıkes, endi mektepke deıingi balalar uıymdarynda balalardy oqytý jáne tárbıeleý úshin paıdalanatyn aqparattyq ónimniń mazmuny men bezendirilýi qadaǵalanatyn bolady. Dál osyndaı baqylaý bilim berý júıesinde de iske asady. Sosyn zań jobasyndaǵy súbeli úlesterdiń biri aqparattyq ónimge saraptama jasaýmen baılanysty bolyp tabylady. Atap aıtqanda, aqparattyq ónimge saraptama júrgizý quqyna ıe bolatyn sarapshylar men saraptama uıymdaryn ýákiletti organnyń janynan qurylatyn komıssııa júzege asyratyn bolady. «Zań jobasyna sáıkes, shet elderden de, ishten de satyp alynatyn aqparattyq baǵdarlamalar jas sanattaryna sáıkes tańbalanyp kelýge tıis. Tańbalanýy talap etiletin fılmder men baǵdarlamalardyń qataryna endi balalarǵa arnalǵan aqparattyq ónimder de engizilip otyr», - deıdi depýtat A. Smaıyl.
Tutastaı alǵanda, zań jobasy aıasynda Ákimshilik quqyq buzýshylyq týraly kodekske, «Teleradıo habar taratý týraly», «QR bala quqyqtary týraly», «Jarnama týraly» zańdarǵa ózgerister engiziledi. «Qoǵam men adamǵa naryqtyń kózimen qaraǵan elderde beıneli aqparattyq ónim ázirleýge balalardy tartý erteden bar. Erotıkalyq jáne pornografııalyq ónimderge qatystyrý da kúni búginge deıin tyıylmaı keledi. Osy qylmystyq áreket TMD elderinde de baıqalyp qalyp júr. Sonyń jolyn kesý maqsatynda Ákimshilik quqyq buzýshylyq kodeksine jańa 115-2 bap engizildi. Ol boıynsha atalǵan qadamdarǵa barǵandardyń aqparattyq ónimderi men materıaldary tárkilenip, qarjylaı aıyp salynady. Qaıtalanǵan jaǵdaıda ákimshilik qamaýǵa alýǵa deıin shara qoldanylatyn bolady», - deıdi depýtat A. Smaıyl. Budan bólek, jańa normalarǵa sáıkes, balalarǵa zardaby bolýy yqtımal fılmder kópshilikke kórsetýdiń belgilengen ýaqyt talabyn saqtaýy qadaǵalanatyn bolady. «Jarnamaǵa qatysty qoldanystaǵy zańnamada balalardyń aqparattyq qaýipsizdigine qatysty uǵym joq bolatyn. Osy olqylyqty tolyqtyra otyryp, biz jarnama arqyly balalardyń damýy men densaýlyǵyna zııanyn tıgizetin, olardyń ómirine yqtımal qaýip tóndiretin aqparattyq ónimdi nasıhattaýǵa tosqaýyl qoıatyn bolamyz. Sonymen birge, kámeletke tolmaǵandar paıdalanatyn oqý-ádistemelik pánder, oqý quraldary men oqýlyqtar, dápterler men kúndelikter jarnamanyń kez kelgen túrin ornalastyrýǵa tyıym salynady. Budan bólek, elimizde ındekstelgen fılmder kórsetilip kelse, endigi kúni olardyń barlyǵymen qosa aqparattyq ónimderdiń barshasy tańbalanatyn bolady», - deıdi ol.
Depýtat Aldan Zeınollaulynyń aıtýynsha, zańnamanyń ishki adamı astary birden baıqala qalmaýy da múmkin. Alaıda, tereń zer salsa ol myńdaǵan, mıllıondaǵandardyń taǵdyryna qatysty bolyp shyǵa keledi. Osy rette depýtat BUU halyqty qonystandyrý salasyndaǵy qorynyń málimetterin de kóldeneń tartady. Soǵan sáıkes, damýshy elderde ǵana jyl saıyn kámeletke tolmaǵan 7 mln. 300 myń qyz bala qursaq kóteretini habarlanǵan. Munyń 2 mln-y 15 jasqa jetpegender. «Al Qazaqstandaǵy Salaýatty ómir saltyn qalyptastyrý ortalyǵynyń málimeti boıynsha 14 jastaǵy jetkinshekterdiń 5-6 paıyzy ruqsat etilmeıtin qatynastarda bolatyny kórsetip otyr. Mine osynyń bárin toqtatý kerek, ol úshin osyndaı ulttyq adamgershilikke, memlekettik muratqa arnalǵan zań kerek», - deıdi ol.
Túptep kelgende, zań jobasymen eń birinshi kezekte qatygezdik pen zorlyq-zombylyqty nasıhattaıtyn aqparattarǵa tyıym salynady. Bul rette bastamashyl top sońǵy ýaqytta balalar arasynda qatygezdik artyp, bir-birine baýyrmaldyq degen sónip bara jatqanyn, bunyń sebebi zalaldy aqparattardyń emin-erkin taralýynan týyndap otyrǵanyn da alǵa tartady. Budan keıingi kezekte balalardyń óz ómirlerine ózderi zııan tıgizetin, ózine ózi qol salýǵa ıtermeleıtin aqparattarǵa da tyıym bolady. «Óıtkeni, sýıtsıd degen aramyzda kóbeıip ketti. Dúnıejúzilik derekterge qaraǵanda BUU málimetinshe jylyna 1,5 mln. jýyq bala ózine ózi qol salady. Al Qazaqstanda ótken jyldarda kámeletke tolmaǵan jalpy balalar sanynyń 8 paıyzdan astamy osyndaı áreketterge barǵan. Árıne, olardyń bári ólimmen aıaqtalǵan joq. Degenmen bul kórsetkish qaýipti. Taǵy bir másele - dástúrli emes seksýaldyq baǵdardy qamtıtyn aqparattarǵa da tyıym bolady. Óıtkeni, bul másele qoǵamda qyzý talqylanyp jatyr. Taıaýda ǵana Aqtóbedegi bir saıt ashyqtan ashyq balalardy osyǵan shaqyrǵan. Biz dereý prokýratýraǵa hat joldadyq, búgin ǵana soǵan qatysty jaýap alyp otyrmyn. Olar saıttyń máselesin qarap jatyr eken. Alaıda, osyndaı zań bolmaǵandyqtan ondaı saıttardy birjolata jaýyp tastaý da múmkin bolmaı otyrǵan sekildi. Sol úshin biz bundaı aqparattardy tyıym salynatyn aqparattar qataryna qosyp otyrmyz», - deıdi depýtat.
Jalpy, zań jobasy buǵan deıingi shaqyrylymdarda kóterilip, sodan beri ábden ııýi qanyp keledi dese de bolady. Álemniń órkenıetti elderi balaǵa, keleshek jetkinshekterge kelgende zalaldy aqparattan barynsha qymtap ustaý saıasatyn qoldanyp, anaıy dúnıeden órenderin arashalap alyp jatqanda Qazaqstannyń da osy úderisti qolǵa alǵany ábden kerek ekeni daýsyz, árıne.
