Otansúıgishtik sezimdi qalyptastyrýda soǵys jáne eńbek ardagerleriniń erligin nasıhataýdyń róli óte zor ? Sultan Jıenbaev

ALMATY. Mamyrdyń 9-y. QazAqparat /Erlik Erjanuly/ - Ekinshi dúnıejúzilik soǵysqa qatysqan ardagerlerdiń sany jyl saıyn 10 paıyzǵa azaıyp kele jatyr. Olardyń soǵys pen eńbek maıdanynda jasaǵan erligi qoǵam tarapynan óz baǵasyn aldy ma? Biz osy suraqqa jaýap izdep Almatyda qurylǵan áıgili 100-shi jeke qazaq atqyshtar brıgadasynyń soǵys ardageri, kórnekti memleket jáne qoǵam qaıratkeri Sultan Súleımenuly Jıenbaevty áńgimege tartqan edik.

- Sұltan ata, mereke құtty bolsyn. Halқymyzdyң қaһarman қyzy Mәnshүk Mәmetovamen soғysқa birge attanyp, bir brıgadada maıdandas boldyңyz. Әңgimemizdi Mәnshүk týraly estelikten bastasaқ?-Soғys bastalғan kezde Mәnshүk Almatyda medınstıtýtta oқyp jүrgen eken. Kүndiz oқýyn oқyp, keshke halyқ komıssarıatynda jұmys isteıtin ol el basyna қıyn kүn týғan kezde «meni soғysқa jiberiңder» dep өtinish jazady. Alғan maқsatynan қaıtpaıtyn tabandylyғyn baıқaғan soң komıssarıattaғy bastyқtar 6-shy aryzynan keıin amalsyz өz kelisimin berýge mәjbүr bolyp, bizdiң 100-shi jeke қazaқ atқyshtar brıgadasyna jiberdi. Men ol kezde Mәnshүkti tanymaıtynmyn. Soғysқa attanar kezde vokzaldaғy қoshtasý rәsiminde dәrigerlermen sөılesip tұrғan kezde kөrdim. - Brıgadada қyzdar kөp boldy ma?- Maıdan shebinde ұrysқa aralasқan қyzdar biren-saran ғana boldy. Olar soғysқa negizinen medbıke bop қatysty. Mәnshүk te alғashқy kezde medbıke bop jaralylardyң barlyғyna kөmektesip jүretin. Sondaı өtkir қyz bolatyn. Eshýaқytta eshteңeden қoryқpaıtyn. Oғan өzim jaralanғan kezde kөzim anyқ jetti. Maңdaıymnan sүıip, «Sұltanjan, aınalaıyn jyldamyraқ қaıt. Bizge қıyn bolady» degenin keıin kitapқa da engizdim. Beıshara meni aman қaldyryp, өzi Neva қalasyndaғy ұrysta қaıtys bop ketti. Bұl shaıқasқa men de қatystym. Keıingi kezde «pýlemetke baram, pısar bop otyrmaımyn» dep, eshқaısysyna kөnbeı aldyңғy shepke sұranyp jıi-jıi өtinish jazyp jүrgen. «Osy soғysta halyқ jaýynyң balalary өzin kөrsete alsa aқtaıdy dep estidim. Әkemdi aқtaý үshin soғysқa baram» deıtin. Әkesi 1937 jyly қamaýғa alynyp, halyқ jaýy dep atylyp ketipti. Soғysta Keңes Odaғynyң Batyry ataғyna birneshe ret ұsynylyp, ol tek қaıtys bolғannan keıin ғana berildi. Mәnshүktiң jerleý rәsimine bүkil brıgada қatysty. - 100-shi jeke қazaқ atқyshtar brıgadasynyң құramynda bolғan maıdangerlerdiң қazir қanshasy aramyzda jүr. Aıta alasyz ba?- Bizdiң basshylyқ құramyndaғylardyң 90 paıyzy қazaқtar edi. 5 myң maıdangerdiң soғystan tek 500-i aman oraldy. Қazir bүkil respýblıka boıynsha olardyң 32-si ғana қaldy. Olardyң jeteýi Almatyda tұrady. Olar - Қasymbekov, Kereev, Izatov sııaқty maıdandastarym. Komıssarymyz akademık Saқtaғan Bәıishev boldy. Zakarın degen ýnıversıtet rektory bizben birge қatysty. Қarjy mınıstri de қatysty. Begalın degen Mәnshүktiң kınosyn tүsirgen rejısser қatysty. Brıgadadan 6 Keңes Odaғynyң Batyry shyқty. Қatarymyz jyl saıyn kemip bara jatyr. Mәnshүktiң 85 jyldyқ toıyn jasadyқ. Sonda Nevaғa arnaıy delegatsııa bardy. Ol kezde Oralda Қyrymbek Kөsherbaev әkim bolatyn. Telefon soғyp, hatyңyzdy aldyқ dep shaқyrdy. Men Premer-mınıstr I. Tasmaғambetovke hat jazғam. Қyzymyzdyң 80 jyldyғyn toılaýymyz kerek, ondaı қyzdy ұmytýғa bolmaıdy dep. -Aғaıyn-týystary bar ma eken?-Almatyda әkesiniң қaryndastary tұrady. Өziniң әke-sheshesi erte қaıtys bop ketken. Nevaғa baryp, zıratyna gүl қoıyp, sol jerde mıtıng boldy. Onda үlken eskertkish bar. Zıratynyң basynan gүl ketpeıdi eken. Halyқ biz үshin құrban bolғan dep jaқsy kөredi. Onda Mәnshүktiң atynda arnaıy kөshe de bar. -Jalpy 1941-45 jyldary ұrysta қazaқtar қalaı soғysty. Қazir keıbireýler orystar қazaқty alғa salyp, sodan bizdiң shyғynymyz kөp boldy degendi aıtyp jүr. Bұғan қalaı қaraısyz? -Erlik jaғynan bizdiң қazaқ jastary soғysta өzderin kөrsete bildi. Ol týraly talaı kitaptarda jazylyp jatyr. Panfılov dıvızııasynda B. Momyshұly өzin қalaı kөrsetti, eki dүrkin Sovet Odaғynyң batyry bolғan Talғat Bıgeldınov shyқty, odan basқa shyғysta mұsylman eshkim joқ. Әlııa men Mәnshүk sııaқty eki қyz basқa memleketterde bolғan joқ. 100-shi brıgadada birde-bir soldat keıin қashқan joқ. Mәselen Jeңistiң 50 jyldyғy kezinde Mәskeýge қazaқstandyқ delegatsııany bastap bardym. Oғan Reseı, Ýkraına, Belorýsııa men Қazaқstannan ғana delegatsııalar қatysty. -Өtken ғasyrdyң aıaқ kezinen bastap Stalınniң өmiri men қyzmeti қaıta қaralyp, oғan jaңasha baғa bere bastaғandar arasynda syn jıi estilip jүr. Bұl týraly sizdiң jeke kөzқarasyңyz қandaı?-Stalın үshin dep soғystyқ, shabýylғa bardyқ. Әrıne ol kisiniң kemshilikteri boldy. Biraқ ol kisi basқarmaғanda soғysta biz jeңe almaıtyn edik dep oılaımyn. Sonyң myқtylyғymen, әbүıirimen jeңdik. Ony barlyғy құrmetteıtin. Қorқady dep aıta almaımyn. Қoryқpasқa da bolmady. Degenmen ol týraly birde-bir general jaman sөz aıta almaıdy. Men өzim Stalındi bir-aқ ret kөrdim. Soғys bitip, Mәskeýdegi Қyzyl alaңda үlken parad bolғanda soғan қatysқam. Sonda jaқyn jerden kөrdim. Ol өzi қarapaıym adam bolғan. Baılyққa қyzyқpaғan. Үstindegi kostıým-shalbary, shıneli men aıaғyndaғy aıaқ kıiminen basқa eshteңesi bolmaғan. - Baltyқ boıy elderinde bұl jeңiske degen kөzқaras jyl өtken saıyn tөmendep kele jatyr... Sizdiң pikiriңiz?-1942 jyly Kalının maıdanynda boldyқ. Sonda janymyzғa eston dıvızııasy keldi. Meniң baıқaғanym, olar soғysta belsendi emes. Bәri bir-birine қarap, barғysy kelmeı tұrғanyn baıқadym. Shabýyl kezinde de biz alғa ozyp kettik te olardyң kөbi artta қalyp қoıdy. Olardyң bұl soғysқa degen kөzқarasyndaғy alshaқtyқ sol kezde de baıқala bastady. Osyғan қaramastan, keıin soғys bitken soң Үkimet olarғa өzge respýblıkalarғa қaraғanda қaı jaғynan bolsa da kөңildi kөbirek bөldi. Bұl týraly birde KSRO Saýda mınıstri Sýrovtyң өzinen de sұradym. Ol Baltyқ jaғalaýyndaғy elder bұryn jaқsy tұrdy, onda osy қarқyndy tөmendetpeý kerek deıtin. Sondaı-aқ Қazaқ respýblıkasy tөraғasyңyң orynbasary bop jүrgende bұl elderge bardym. Bizdi jaқsy қarsy alғanmen, orystardy jek kөretinin aңғarmaý mүmkin emes edi. Ol kezde қazaқty bilmeıtin. Қazaқtyң aty tәýelsizdikten keıin jәne Elbasy Nұrekeңniң arқasynda ғana shyқty ғoı. Men shynyn aıtқanda, olarғa razy emespin, tarıhtan bas tartқanyna.- Ekinshi dүnıejүzilik soғys kezinde olardyң keıbirine KSRO da basқynshylyқ jasaғan joқ pa?- Bұғan baғa berý maғan қıyn. Saıasattan aýlaқtap, zeınetke shyққanyma 25 jyl boldy. Soғysta biz jeңdik қoı. Ol barshamyzғa ortaқ jeңis dep esepteımin. Elbasy bir baıandamasynda «eger sizder jeңisti қamtamasyz etpegende biz қazir bolmaıtyn edik. Sizderge mereke kezinde ғana emes, barlyқ ýaқytta kөңil bөlýimiz kerek»,- dedi. - «Ұly Otan soғysy demeı, Ekinshi dүnıejүzilik soғys dep ataý kerek» degen kөzқarasқa қalaı қaraısyz? -Oғan өz basym kelispeımin. - Қazaқtardyң soғysta kөrsetken erligi өz әdil baғasyn aldy ma?-Soғysta eshkim batyr ataný үshin erlik jasamaıdy. Biraқ olardyң kөrsetken қaһarmandyғy өzgelerge үlgi-өnege boldy. Өz serikteri үshin өz keýdesin otқa da, oққa da tosқandar kөp boldy, osy erligi үshin birden batyr ataғyn beretin. Osyғan қaramastan, olarғa da, kөzi tiri өzge batyrlarғa da laıyқty ataқ-dәreje berilmedi. Jasyratyny joқ, orystarda biraz ishtarlyқ boldy. Қazaқtardyң arasynda daryndy ofıtserler az bolғan joқ. Baýyrjan Momyshұly sondaı som tұlғalardyң biri edi. Oғan kөzi tirisinde ataқ ta, shen de berilgen joқ. Alaıda ony el-jұrt baғalap jүr. Ol jaғynan kemshilik joқ. Tek jүıeli memlekettik nasıhat az. Soғys jәne eңbek ardagerleriniң eren erligi týraly tүsirilgen kөrkem fılmder men dramatýrgııalyқ jәne әdebı shyғarmalardyң azdyғy sonyң aıғaғy. Shynyn aıtқanda үgit-nasıhat jұmysyna Ardagerler keңesi de asa kөңil bөlip jatқan joқ. Ony kөbeıtý kerek. Jastarғa үlgi-өnege kөrsetip, otanshyldyқ sezimin қalyptastyrýda atқarylyp jatқan jұmystar jүıesiz jүrgizilýde. Bұl - ұmytylýғa tıis emes Jeңis kүni. 26 myң ardager bar. Jyl saıyn 10 paıyzғa azaıýda. Shyғysta bizden artyқ қaһarman joқ, Hıýa Dospanovaғa da ataқty keıin berdi. Қazir bizdiң armııa jaman emes, қaı jaғynan bolsa da. Biz soғys bolmasyn deımiz. D. Ahmetov үlken jұmys istep jatyr. Talaı oқý jıynynda boldym, bizde bәri bar. Otansүıgishtikti kүsheıtýge kөңil bөlip, үlgi bolý kerek. Men үıdiң jalғyz balasy edim. Men ketkende bәri jylap қaldy. Құdaıғa shүkir, aman keldim, қazir 6 nemere 10 shөberem bar. Elge syılymyn. «Parasat», «Құrmet» ordenin aldym.