Otandyq taýar óndirýshilerdiń tsıfrlyq reestri ashylady: Májiliste zań jobasy qaralmaq

ASTANA. KAZINFORM – Májiliste depýtattar bastamasymen engizilgen taýarlardyń shyǵý elin anyqtaý máseleleri jónindegi zań jobasy qaralyp jatyr. Bul ózgerister ádil otandyq óndirýshilerdiń ómirin aıtarlyqtaı jeńildetip, alaıaqtyq ádisterin joıady dep boljanýda. Zańdaǵy basty jańalyqtar týraly Kazinform tilshisine Májilis depýtaty Ekaterına Smyshlıaeva aıtyp berdi.

— Ekaterına Vasılevna, bul zań jobasy elimiz úshin qanshalyqty mańyzdy jáne tásilderdi ózgertý sheshimi nege dál qazir qabyldandy ?

— Memleket basshysy 2023 jylǵy 1 qyrkúıektegi Joldaýynda otandyq óndiristi qoldaý tásilderin jańǵyrtý qajettigin atap ótti. Atap aıtqanda, ST-KZ sertıfıkaty men Indýstrııalyq sertıfıkattyń ornyna qazaqstandyq taýarlar reestrin ázirlep, engizý tapsyryldy. Aldaǵy kúnderi Májiliste birinshi oqylymda qaralatyn zań jobasy jańa tásildi iske asyrýǵa quqyqtyq jaǵdaı jasaıdy.

Otandyq óndirýshini qoldaý kez kelgen eldiń ekonomıkasyn turaqty damytýdyń mańyzdy elementi sanalady. Bul tek jańa jumys oryndaryn qurýǵa, ulttyq taýarlar men qyzmetterdiń básekege qabiletin arttyrýǵa yqpal etip qana qoımaı, ekonomıkalyq táýelsizdikti nyǵaıtyp, turaqty salyqpen de qamtamasyz etedi. Asylynda, bul tutas el boıynsha naqty jumys istep turǵan myńdaǵan kásiporyndarǵa qatysty. Qazaqstan úshin jahandyq ekonomıkalyq syn-qaterler jaǵdaıynda jáne ekonomıkany ártaraptandyrýǵa umtylýda bul másele aıryqsha ózekti.

Oǵan qosa, biz bólingen qarajattyń barlyq ýaqytta kózdelgen maqsattarǵa jumsalmaıtynyn kórip otyrmyz. Atalǵan otandyq óndirýshilerdiń sany kóp bolǵanymen, munyń ekonomıkalyq kórsetkishterge, kásiporyn jumysshylarynyń ál-aýqatyna qalaı áser etetinin kóre bermeımiz. Tipti, dúken sórelerinde Qazaqstanda jasalǵan taýarlardyń biz kútken kólemi joq.

Taýardyń Qazaqstanda shyǵarylǵanyn rastaıtyn qazirgi mehanızmderdiń birqatar kemshiligi baryn moıyndaý kerek. Qazir úsh túrli sertıfıkat qoldanylady: ST-KZ sertıfıkaty, Indýstrııalyq sertıfıkat jáne eksporttyq sertıfıkat. Onyń barlyǵyn «Atameken» UKP beredi.

ST-KZ sertıfıkaty taýardyń el ishindegi qundylyq úlesin, jergilikti materıaldar men óndiris shyǵyndarynyń kólemin kórsetedi. Bul taýardyń quny, óndiris shyǵyndary, shıkizatty satyp alý qujattary jáne basqalary arqyly esepteledi.

Indýstrııalyq sertıfıkat óndirýshiniń óndiristik qýatyn, ıaǵnı, jylyna shyǵara alatyn taýarlardyń, jumystardyń jáne qyzmetterdiń kólemin kórsetedi. Bul óndiristik jelini taldaý negizinde beriledi.

Al eksporttyq sertıfıkattar kedendik jeńildikter alý nemese ımporttaýshynyń suraýy boıynsha beriledi.

Sertıfıkattardyń ózi ádette arzan, biraq olardy alýǵa qajetti saraptama qymbatqa túsedi. Bul protsesterde adamı faktordyń yqpaly joǵary, aıqyndyq pen jedeldikke qatysty máseleler bar. Sertıfıkattardy berý kezinde buzýshylyqtardyń kóp bolatyny anyqtaldy. Ásirese olardyń jıi ımporttyq taýarlarǵa, joq kompanııalarǵa, kólemderdi asyra kórsetip berilgenin kórsetti. Jalpy aıtqanda, «sertıfıkaty bardyń bári otandyq taýar emes».

Mundaı buzýshylyqtardy tek kásiporyndy baǵalaý protsesterin avtomattandyrý jáne bıýrokratııalyq rásimderdi qysqartý arqyly joıýǵa bolady. Qazirgi tásilder óz ýaqytynda zamanaýı jáne ońtaıly bolǵan shyǵar, biraq búgingi tsıfrlandyrý deńgeıinde ony paıdalaný tıimsiz.

Májiliste talqylanyp jatqan model otandyq taýar óndirýshi mártebesin rastaıtyn jalǵyz qujat bolýyn – reestrde tirkelýin kózdeıdi. Reestrge qosylý úshin kásipker ótinim berýi kerek. Birinshi kezeń tolyq tsıfrlyq formatta ótedi, al ekinshi kezeńde – óndiriste oryndalatyn tehnologııalyq operatsııalardyń sany boıynsha baǵalaý júrgiziledi. Búginde eki kezeńdi ótkizetin bazany salalyq memlekettik organdar ázirlep jatyr. Ár óndiris salasy úshin 2000-nan astam tehnologııalyq operatsııa ázirlenip qoıdy.

— Qazir Úkimet pen depýtattardyń óndirýshilerdi baǵalaý protsesine tsıfrlyq sheshimderdi engizý boıynsha úlken josparlary bar. Bul reestrdi qurýǵa qalaı kómektesedi ?

— Elimizde tsıfrlandyrý qarqyny joǵary bolǵandyqtan kóptegen bıznes-protsesterdi endi qaǵaz júzinde elestetý qıyn. Tsıfrlanǵan qatynastar júıesinde bizdiń bıznes sýbektileriniń derekterin obektıvti krıterıılerdi qalyptastyrýda paıdalanýǵa bolady. Jınalǵan derekter ashyq jáne senimdi qorytyndy jasaýǵa múmkindik beredi. Otandyq taýar óndirýshilerdiń reestri júıesin iske asyrý aıasynda negizgi element retinde matematıkalyq modelge negizdelgen tsıfrlyq verıfıkatsııa bolady. Bul ádis kásiporyndardy reestrge qosý úshin irikteýdiń ashyqtyǵy men obektıvtigin qamtamasyz etedi.

Sonymen birge tsıfrlyq verıfıkatsııa tek reestrge qosý kezeńinde ǵana emes, óndirýshiniń reestr krıterıılerine sáıkestigin baqylaýdyń negizgi quraly bolady. Burynǵy sertıfıkat berý modelinde ony usynylǵan qujattarǵa súıene otyryp alýǵa bolatyn, keıin ol tańdaý parametrlerine sáıkes kelmeýi múmkin edi. Bizde óndiris «toqtap tursa da» qazaqstandyq ónim retinde sheteldik taýarlar partııasy ákelingen mysaldar bar. Bul jaǵdaıda óndiristiń bar-joǵy men jumys istep turǵany týraly krıterııler turaqty túrde jınalatyn bolady. Bul júıe jylyna bir ret tıisti analıtıkalyq aqparatty shyǵarady, osy derekter negizinde syn-qaterler baǵalanady.

Bul adamı faktordy, sybaılas jemqorlyqty barynsha joıýǵa múmkindik beredi. Kásipkerdiń qujat jınaýǵa jáne túrli saraptamalarǵa jumsaıtyn ýaqytyn qysqartady. Óıtkeni derekterdiń barlyǵyn derlik júıe avtomatty túrde jınaıdy. Protsess te is júzinde tegin bolady. Algorıtmmen kelisý qıyn, al aqparattyq júıelerdiń derekterin burmalaý múmkin emes.

— Bir jaǵynan, adamı faktordy azaıtý — jaqsy nárse. Ekinshi jaǵynan, múldem adamsyz qalaı bolmaq? Qaıtkenmen, mashınaǵa tolyq senim joq. Tsıfrlyq verıfıkatsııa týraly tolyǵyraq aıtyp bere alasyz ba ?

— Tsıfrlyq verıfıkatsııa (skorıng) – kásiporyndardy obektıvti baǵalaý úshin memlekettik aqparattyq júıelerdiń derekteri men mashınalyq oqytý algorıtmderin paıdalanatyn taldaý quraly. Ázirge ondaǵan kórsetkish anyqtaldy. Matematıkalyq modeldi oqytý kezeńinde kórsetkishterdiń sany men túrleri, olardyń salmaq koeffıtsıenti ózgerýi múmkin.

Qazirgi ýaqytta ózgermeli kórsetkishter – elektr energııasyna jumsalatyn shyǵyndar, jınaqtaýshy bólshekterdi satyp alý, qorshaǵan ortaǵa shyǵarylatyn emıssııalar jáne bsqalary anyqtalýda. Jalpy, bul kórsetkishterdi úsh topqa bólýge bolady: salyq derekteri, eńbekaqy qorlary boıynsha derekter jáne kommýnaldyq qyzmetter. Olardyń barlyǵy kásiporynnyń jumys istep turǵanyn tikeleı nemese janama túrde kórsetedi.

Degenmen, algorıtm 100% dáldikke kepildik bermeıdi jáne oǵan sheshim qabyldaýdy tolyq senip tapsyrýǵa bolmaıdy. Sondyqtan zań jobasynda onyń nátıjelerin adam arqyly, dálirek aıtqanda, apellıatsııalyq komıssııa arqyly daýlaýǵa múmkindik qarastyrylǵan. Qajet bolǵan jaǵdaıda salalyq mınıstrlik óndiristiń tehnologııalyq protsesterin, qujattaryn jáne beınematerıaldaryn qosymsha taldaı alady.

— Tsıfrlyq quraldyń sıpattamasyna qarasaq, model kóptegen derekterdi, sonyń ishinde jeke málimetterdi, salyq qupııalaryn paıdalanatyn sııaqty. Olardy qorǵaý jaǵy qalaı jáne mundaı tásil qoldanystaǵy zańnamaǵa qaıshy kelmeı me ?

— Bul týraly kásipkerler alańdamasa da bolady. Júıe óziniń derekter kólemimen tek ýákiletti ákimshi arqyly jumys isteı alady. Mysaly, salyq qupııasyna qoljetimdilik Memlekettik kirister komıtetinde, al eńbek salasyndaǵy derekterge qoljetimdilik – Eńbek mınıstrliginde bar. Qoljetimdilikti keńeıtýge ruqsat joq jáne bastapqy derekter óziniń saqtalǵan jerinen tysqary shyqpaıdy. Almasý tek skorıng nátıjeleri arqyly júzege asyrylady. Jeke derekterge qatysty barlyq kelisim alý rásimderi saqtalady jáne olardy qorǵaý sharalary qabyldanady.

— Zań qabyldanǵan jaǵdaıda otandyq óndiristi memlekettik qoldaý sharalary kóbeıe me ?

— Memlekettik qoldaý sharalaryn kóbeıtý nemese olardyń qurylymyn ózgertý – zań jobasynyń maqsaty emes. Degenmen, memleket óz óndiristerin qoldap kele jatqanyn jáne jalǵastyratynyn taǵy da atap ótkim keledi. Bul týraly Prezıdent árdaıym aıtyp keledi, óıtkeni bul eldiń ulttyq jáne ekonomıkalyq qaýipsizdigi máselesi. Biraq biz tártip ornatyp, kim shynymen otandyq óndirýshi ekenin, al kim senimge selkeý túsirip, aldap júrgenin anyqtamaıynsha, óz bıýdjetimizden ózge ekonomıkalardy asyrap, ósirýdi jalǵastyra beremiz. Bul bıýdjettiń óte tıimsiz paıdalanylýy ekenimen kelisesiz ǵoı.

Zań qabyldanǵan jaǵdaıda memleket tsıfrlyq sheshimder arqyly kásiporyndardyń qyzmetin júıeli túrde baqylap, ádiletsiz áreketterge jol bermeıdi. Sol kezde jalǵan kásiporyndarǵa túspeıtin qoldaý kólemi adal óndirýshilerge baǵyttalady. Jalpy kólem ulǵaımaýy múmkin, biraq qoldaý sharalaryn kórsetý tıimdiligi artady.

Bul rette kásipkerlermen de kelisemin: tek negizgi retteýshi modeldi daıyndap qana qoımaı, ony júzege asyrý mańyzdy. Sondyqtan negizgi zańmen qatar biz oǵan qatysty zańǵa táýeldi normatıvtik-quqyqtyq aktilerdi de qarastyryp, talqylap jatyrmyz, biraq olar áli de «shıki». Degenmen, reestrdi júrgizý sapasy men óndirýshilerimizdiń jaǵdaıy Úkimettiń tıimdi jumysyna tikeleı baılanysty bolady.