Otandyq kartop ósirýshiler nege syrtqa telmiredi
PAVLODAR. KAZINFORM — Tuqym shyǵarýshylardy qoldaý — eleýsiz qalyp otyrǵan ózekti máseleniń biri. Saldarynan kartop ósirýshilerdiń deni egiske qajet tuqymdy syrttan satyp alyp otyr. Al kartop boıynsha otandyq elıtalyq jańa sorttar joqtyń qasy.
Buǵan mysal retinde Pavlodar oblysynyń kartop naryǵynda qalyptasqan ahýaldardy sóz etelik.
Ertis-Baıan óńiri — kartopqa jaryǵan óńir. Aımaqta jyl saıyn kemi 600-700 myń tonna kartop jınalyp, deni eksportqa ketedi. Jyl saıyn «ekinshi nan» asta-tók bolady.
Alaıda keıbir sharýashylyqtarda ónimniń sapasyna, kartoptyń qunaryna basa mán berilmeı kele jatqany ókinishti. Fermerler tuqymdyq kartoptyń negizgi bóligin syrttan tasıdy.
Bul — ózge memleketterdiń tuqymy myqty, bizdiń ǵalymdarymyz ondaı ónim shyǵara almaıdy degen sóz emes. Másele kartop shyǵarýshy orıgınatorlarǵa qoldaýdyń joqtyǵy.
Aýyl sharýashylyǵy mınıstrligi bekitken erejelerge súıensek, elimizdegi kartop ósirýshiler tuqymdy jergilikti tuqym sharýashylyqtarynan satyp alsa, onda sharýaǵa memleketten sýbsıdııa tólenedi. Al túnpnusqanyń ıesi, ıaǵnı tuqym orıgınatoryna bıýdjetten baqyr da joq.
Biraz jyl «Pavlodar aýyl sharýashylyǵy tájirıbelik stansasynda» basshylyqta jumys istegen, qazirgi ýaqytta jeke kompanııada eńbek etetin maman Baýyrjan Rahımovtyń pikirinshe, elimizdegi tuqym týraly zańǵa ózgerister engizilmese, jaǵdaı ońalmaıdy.
— Jalpy, otandyq aýylsharýashylyq daqylynyń qandaı túri bolmasyn, tuqym shyǵarý isi memleket tarapynan mardymsyz jaǵdaıda qoldaý taýyp otyr. Sonyń ishinde Ertis-Baıan óńiri úshin kartop tuqymy asa ózekti. Bizdiń fermerler jyl saıyn oblys turǵyndarynyń suranysynan 10 ese kóp ónim jınaıdy. Alaıda sharýalar sapaly tuqym satyp alýǵa kelgende kóbine tyǵyryqqa tireledi. Sebebi bizdiń ózimizde ósiriletin, saqtalatyn otandyq tuqym túrleri saýsaqpen sanarlyq. Olar bosatatyn kólem barlyǵyna jetpeıdi nemese keıs jaǵdaıda sapasy jaǵynan osal. Saldarynan jyl saıyn kóktemde tuqymdy qymbat baǵaǵa Reseı men Nıderlandydan jáne taǵy basqa memleketterden alyp jatyrmyz. Mıllıondaǵan aqshamyz shekara asyp, ózge memleketterdiń fermerlerin baıytyp otyrǵany ókinishti, — dep qynjylady B.Rahımov.
Túsiniktirek bolýy úshin aıtyp óteıik, tuqym sharýashylyǵynyń eń ushar basynda orıgınator, ıaǵnı tuqymnyń «atasy» turady. Ol shyǵarǵan tuqymdy elıtalyq tuqym sharýashylyqtary kóbeıtip, saqtap ári qaraı tuqym sharýashylyqtaryna satady.
Tuqym sharýashylyqtarynan soń aralyq kompanııalar ónimdi fermerlerge úlestiredi. Joǵaryda aıtqandaı, orıgınatorlarǵa jasalatyn qoldaý joq. Saldarynan jańadan tuqym oılap tabýǵa fermerler men ǵalymdarda ynta da joq.
Taǵy bir másele, shetelden jetkiziletin tuqymnyń usaq sharýashylyqtarǵa qoljetimsizdigi. Syrttan tapsyryspen az kólemde ónim aldyrý úlken shyǵyn.
Muny biletin fermerler jergilikti naryqta burynnan tanys eski tuqymdardy jyl saıyn kóbeıtip, satyp otyrǵan ádettegi tuqym sharýashylyqtarynan ala salady. Al ondaı tuqymdardyń tuqymdyq, ıaǵnı bastapqy qasıetteri áldeqashan joıylyp ketken.
— Mysal úshin Pavlodarda «Gala» degen kartop sorty bar. Onyń ónimdilik qasıetteri áldeqashan joıylǵan. Jaı ǵana ataýy saqtalyp qalǵanyna sendire alamyn. Turǵyndar súısinip jeıtin «Red skarlet» degen qyzyl kartop bar, ol da ábden azyp ketti. Jergilikti tuqym sharýashylyqtarynda «Kolombo», «Koroleva Anna» degen tuqym túrleri de ósiriledi. Biraq bulardyń barlyǵy syrttan alynyp, kóbeıtilip otyrǵan ónimder. Saıyp kelgende Pavlodarda shyǵarylǵan túpnusqa kartop degen atymen joq, — dep qosty Baýyrjan Rahımov.
Óz túpnusqa ónimimizdiń joqtyǵynan keıbir sharýashylyqtar Nıderlandynyń qymbat tuqymyn satyp alyp, ony birneshe jyl egis tanaptarynda ósirip kóbeıtip tuqymdyq qor jasaýǵa májbúr.
Oǵan «AndasAgro» JShS-nyń jaǵdaıyn mysal etýge bolady. Sharýashylyq basshysy Zeınolla Sálmenbaevtiń aıtýynsha, kartoptyń «Vega», «Konkord», «Kolombo», «Gala» sekildi keń taralǵan túrlerin ósiredi. Ózbekstan halqy «Vegany», pavlodarlyq tutynýshylar «Kolombo» sorttaryn unatady.
— Joǵary elıtaly tuqymdardy Nıderland pen Belarýssııadan satyp alyp kelip, ózimiz kóbeıtemiz. Baǵasy ýdaı, jyl saıyn ala berýge shamamyz jetpeıtini belgili. 100 tonna tuqym shamamen 30 gektarǵa otyrǵyzylady. Ónimin kúzde jınap alyp, qambaǵa saqtap qoıamyz. Keler jyly ol áldeneshe ese kóp gektarǵa salynady. Sóıtip-sóıtip ózimizdiń tuqymdyq qor qurylady. Bylaı qarasań, jergilikti jerden tuqym satyp alǵansha, ımport ónimdi ala salǵan ońtaıly. Sapaly ári mol ónim beretinine senimdi bolasyń. Al bizdiń jerdiń topyraǵynda sapaly ónim shyǵarý, ony jyldar boıy baptaý qyp-qyzyl shyǵyn ǵoı. Ony ǵalymdar da áldeqashan moıyndap qoıǵan, — deıdi tájirıbeli kartop ósirýshi.
Óńirlik aýyl sharýashylyǵy basqarmasynyń málimetinshe, byltyr oblysta 24 myń gektarǵa kartop otyrǵyzylyp, sharýalar ortasha alǵanda gektarynan 255,3 tsentnerden ónim jınaǵan. Jyl sońynda jıyny 614,8 myń tonna kartop alynǵan.
Qazirgi ýaqytta oblysta 113-ten astam sharýashylyq kartop ósirýmen shuǵyldansa, onyń 16-sy iri sharýashylyq sanatynda. Bıyl jalpy aýmaǵy 26 myń gektar aýmaqqa ónim egiledi degen jospar tur.
— Aqsý qalasynyń aýyldyq aımaǵynda (6,4 myń gektar), Pavlodar (4,5 myń gektar) men Aqtoǵaı (3,2 myń gektar) aýdandarynda, sondaı-aq Ekibastuzdyń aýyldyq aımaqtarynda (2,7 myń gektar) kartop kóp ósiriledi. Arnaıy uıymdastyrylǵan fermalarda egis tanaptary negizinen sýarmaly jerlerde ornalasqan. Sharýashylyqtarda jalpy sany 625-ten astam jańbyrlatqysh mashınalar qoldanylady. Oblysta sýarmaly jerlerdi damytýdyń áli de 30-ǵa jýyq jobasy bar. Bıyl 54,4 myń tonna kartop tuqymy qajet. Atalǵan kólem fermerlerdiń qolynda bar. Aýa raıy jaǵdaıyn eskere otyryp, bıyl kartop otyrǵyzý mamyr aıynda bastaldy. Kartoptyń negizgi sorttary — «Latona», «Kolomba», «Ledı Kler», «Gala Impala». Oblysta «Laton», «Kolomba» tuqymdary óndiriledi. Sorttardy jańartý úshin fermerler Batys elderi selektsııasynyń tuqymdaryn satyp alady (Germanııa, Nıderland), — deıdi óńirlik aýyl sharýashylyǵy basqarmasy ósimdik sharýashylyǵyn damytý bóliminiń basshysy Esentaı Múrsálimov.
Mamannyń dereginshe, oblysta tuqym boıynsha bir ǵana orıgınator, 2 elıtalyq tuqym sharýashylyǵy, 3 tuqym sharýashylyǵy bar.
Bıyl kartop tuqymyn satyp alǵany úshin tólengen sýbsıdııalardyń jalpy somasy 355,6 mln teńgeni quraǵan.
Sýbsıdııa satyp alynǵan elıtalyq kartop tuqymdary men alǵashqy reprodýktsııa úshin tólenedi.
Eske sala keteıik, Pavlodar oblysynda sábiz ben kartop dalada shashylyp jatyr.