Ortalyq Azııamen qatynasty damytý álemde syrtqy saıası trendke aınaldy – bunyń syry nede
Ortalyq Azııa halyqaralyq qatynastyń jeke sýbektisine aınalýda
2022 jylǵy qazanda ótken Azııadaǵy ózara is-qımyl jáne senim sharalary jónindegi keńestiń (AÓSShK) sońǵy sammıtinde Qazaqstan Prezıdenti oryn alyp otyrǵan geosaıası jaǵdaıda Ortalyq Azııanyń halyqaralyq arenadaǵy róli tek ǵana kúsheıe túsetindigin atap ótken edi. Aımaq Azııadaǵy tepe-teńdik terrıtorııasyna aınalyp, onyń kópjaqty yntymaqtastyq modeli búkil álemde suranysqa ıe bolady. Shynynda da, basqa elder men aımaqtar bir-birinen alshaqtap bara jatqanda, búkilálemdik qaýymdastyq Ortalyq Azııa elderiniń birigýin baqylap otyr. Geosaıası týrbýlenttilik jaǵdaıynda kópjaqty yntymaqtastyqty keńeıtý men nyǵaıtýdyń kóregen saıasaty vektoryn Qazaqstan belgilep berdi. Osy jyldyń mamyr aıynda «Ortalyq Azııa – Qytaı» birinshi sammıti ótti. Ol Ortalyq Azııa óńiri elderi men Qytaı yntymaqtastyǵyn keńeıtýge baǵyttalǵan. Al maýsym aıynyń basynda «Ortalyq Azııa – EO» ekinshi sammıti ótti. Halyqaralyq is-shara jańa geosaıası jaǵdaılardy eskere otyryp, tolyǵymen halyqaralyq qaýipsizdik máselesine arnaldy. 5 maýsymda Qazaqstan Prezıdenti «Ortalyq Azııa óńirlik ekonomıkalyq yntymaqtastyǵy ınstıtýtyn qurý týraly kelisimdi ratıfıkatsııalaý týraly» Zańǵa qol qoıdy. Qujat atalǵan ınstıtýttyń quqyqtyq mártebesin, qyzmet tártibin, mindetteri men ókilettikterin belgileıdi. Osylaısha, óńir yntymaqtastyqty belsendi damytyp, barlyq baǵytta óz pozıtsııasyn nyǵaıtýda. Bul rette, Qazaqstan qarym-qatynastardy damytýda jetekshi ról atqarady. Búginde Ortalyq Azııanyń halyqaralyq qatynastardyń jeke sýbektisine aınalǵanyn kórip otyrmyz.
Ortaazııalyq óńirmen qatynasty damytý nelikten trendke aınaldy ?
Birinshiden, aımaq Reseı men Qytaıǵa jaqyn ornalasqan yńǵaıly kólik toraby sanalady. Ekinshiden, barlyq elmen dostyq qarym-qatynasta jáne bul onyń turaqtylyǵy men qaýipsizdigin kórsetedi. Jyldam ózgeretin geosaıası jaǵdaılardy jáne onymen baılanysty problemalardy eskere otyryp, jahandyq saýda aǵyndarynyń yǵysýy, óńir elderiniń yntymaqtastyǵyn damytýdyń kúsheıýi erekshe mańyzǵa ıe bolýda. Osyǵan baılanysty, sarapshylardyń pikirinshe, yntymaqtastyqty odan ári damytýdyń negizgi faktorlarynyń biri – saýdany ulǵaıtý. Maýsym aıynyń basynda Qazaqstan astanasynda ótken Astana halyqaralyq forýmynyń sarapshylary da osyndaı qorytyndyǵa keldi. Tájikstandaǵy International Finance Corporation (IFC) ókili Farýh Sýltonovtyń aıtýynsha, Ortalyq Azııadaǵy saýdany damytý úlken áleýetke ıe.
«…Búginde óńir elderiniń arasyndaǵy saýda-sattyq nebári 8-9 paıyzdy quraıdy. Al Eýropa elderi arasyndaǵy taýarlar men qyzmetterdiń saýda-sattyq deńgeıi 30-35 paıyzǵa jetedi. Jáne de qazirgi ýaqytta myqty bola túsý úshin elderimizdiń arasyndaǵy saýda-sattyq deńgeıin kóterý mańyzdy. Buǵan deıin oryn alǵan daǵdarys muny bizge aıqyn kórsetip berdi. Bizde tipti «Alys aǵaıynnan jaqyn kórshi artyq» degen maqal da bar. Qazirgi ýaqytta osyǵan qatysty túsinik te qalyptasty», - dep atap ótken edi Farýh Sýltanov forým aıasynda QazAqparat tilshisine bergen suhbatynda.
Onyń túsindirýinshe, óńirde turaqtylyq bolǵan kez jeke sektor úshin ár ýaqytta da qolaıly. Al jahandyq turaqsyzdyq kezindegi óńirdegi turaqtylyq jeke sektor úshin bıznesti uıymdastyrý jáne júrgizý úshin mańyzdy. Sonymen qatar ol óńirdiń kúsheıýi ózge elderge qalaı yqpal etetindigine qatysty pikirin bólisti.
«Sondaı-aq kórshi elderge shyǵý múmkindigi de mańyzdy. Qyzyqty derek – Ortalyq Azııa Jer shary turǵyndarynyń 30 paıyzynan ushaqpen nebári 2 saǵattyq qashyqtyqta ornalasqan. Úndistan, Qytaı, Pákistan, Túrkııa, Reseı qasymyzda – bul úlken naryq ári úlken áleýet. Sol sebepti ózimizdiń kórshilerimizben kópvektorlyq yntymaqtastyq jáne dostyq qarym-qatynas saıasatyn jalǵastyrý mańyzdy», - dep sanaıdy spıker.
Sarapshynyń pikirinshe, mundaı qatynasqa qol jetkizýdiń basty faktory – senim.
«Birinshi kezekte bul – el kóshbasshylary arasynda, odan keıin bıznes qoǵamdastyq pen halyq arasynda senim qalyptastyrý. Bizde bul úshin negiz bar – ortaq tarıh, mádenıetter, tipti din uqsastyǵy. Menińshe, eger senim artatyn bolsa, onda elder iskerlik qatynasty damytyp, tereńdetedi. Úlken mádenı alys-beris bolyp, túptep kelgende atalǵan deńgeıge kóterilemiz», - dedi Farýh Sýltanov.
Saýdaǵa qatysty máselelerdiń biri Reseıge qatysty sanktsııalar men olardyń Ortalyq Azııa óńiri arqyly oraǵytyp ótý qaýpi bolyp qala bermek. Bul turǵyda Eýropalyq odaq barlyq áreket halyqaralyq zańdardyń aıasynda bolýyna óz úlesin qosýǵa tyrysady.
«BUU-nyń ekonomıkalyq komıssııasy Kanada, AQSh, Eýropalyq odaq, burynǵy Keńes odaǵy men burynǵy ıÝgoslavııany qosa alǵanda 56 eldi qamtıdy. Biz úshin bul – Ortalyq Azııany da qamtıtyn paneýropalyq óńir. Árıne, óńirdiń túrli aımaqtary arasyndaǵy yqpaldastyq, ózara is-qıyl, saýda standarttaryn jaqyndatý kúntártibin qaraımyz. Sondyztan da biz úshin Ortalyq Azııanyń álemdik naryqpen barynsha yqpaldasýy mańyzdy. Bul halyqaralyq normalar men standarttardy, onyń ishinde BUU normalaryn, standarttaryn, kólik, saýda jáne qorshaǵan ortaǵa qatysty hattamalaryn paıdalanýdy kózdeıdi», - dedi BUU Eýropalyq komıssııasy atqarýshy hatshysynyń orynbasary Dmıtrıı Marıasın agenttik tilshisine bergen suhbatynda.
Sarapshy atap ótkendeı, óńirdegi saýda deńgeıin arttyrýdyń basty faktory - eń aldymen, ishki naryqtyń mańyzdylyǵyn túsiný jáne jalpy retteý tetikterin qurý boıynsha kúsh-jigerdi baǵyttaý.
«Mysal keltireıin, platformalyq ekonomıkany damytý áleýeti bar – bul Amazon, Alibaba jáne basqalary. Astanada nemese Dýshanbede, Bishkekte bir túımeni basý arqyly qandaı da bir taýarǵa tapsyrys berip, ony 2-3 kúnnen keıin úıińizge alýǵa bolatyn jaǵdaıdy elestetip kórińiz. Ol úshin óńirde Ortalyq Azııa úshin elektrondyq kommertsııany jalpy retteý bolýy tıis. Júkterdi kedendik tazartý júıesi jyldam bolýy qajet. Bul Bishkektiń janyndaǵy logıstıkalyq ortalyqta saqtalatyn taýarlardyń Tashkent mańyndaǵy logıstıkalyq ortalyqta saqtalǵandaı jetkizilýine múmkindik beredi. Bul saıası erik-jigerdi, elektrondyq kommertsııa normalary men standarttaryn kelisýdi jáne kedendik ózara árekettesýdi talap etedi. Ózara is-qımyldyń bul túrin jolǵa qoıý jańa jumys oryndaryn qurady jáne óńir turǵyndarynyń ómir súrý sapasyn jaqsartady», - dedi ol.
Baılanys – Ortalyq Azııa úshin ekonomıkalyq ósim katalızatory
Ádette, baılanystylyq degenimiz – kólik baılanysy jáne kólik dálizderi. Alaıda, baılanystylyq uǵymy ınfraqurylymnyń daıyndyǵy, tsıfrlyq baılanys jáne mádenı almasý sııaqty faktorlardy qamtıdy. Shyn máninde, baılanystylyq — bul adamdardy, oryndar men ıdeıalardy biriktirý múmkindikteri, geografııalyq shekaralarmen shektelmeıtin baılanys pen ózara árekettesýdiń kórinbeıtin jelisi. Bul rette jaqsartylǵan baılanystylyq taýarlar men qyzmetterdiń, aqparattyń aǵynyn jeńildetedi, kásiporyndarǵa ózderiniń qatysýyn keńeıtýge, jańa naryqtarǵa qol jetkizýge jáne jahandyq qun tizbekterine qatysýǵa múmkindik beredi.
Aımaqtyń baılanystylyǵyn damytý onyń ekonomıkalyq ósimi men damýyna katalızator bola alady. Osyǵan baılanysty orta dáliz retinde belgili Transkaspıı halyqaralyq kólik baǵyty pikirtalastyń mańyzdy bóligi sanalady. Baǵyt Ońtústik-Shyǵys Azııa men Qytaıdan bastalyp, Qazaqstan, Kaspıı teńizi, Ázerbaıjan, Grýzııa jáne odan ári Eýropa elderine ótedi.
Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev Ortalyq Azııa baılanystylyǵyn damytý qajettigin birneshe márte aıtqan bolatyn.
«Aımaqtyń kólik baılanysyn arttyryp, birtindep tranzıtke jaǵdaı jasaý kerek. Kartaǵa kóz salsaq, Reseı, Qytaı, Ońtústik Azııa, Taıaý Shyǵys jáne Ońtústik Kavkazdyń túıisken jerinde ornalasqan Ortalyq Azııanyń geografııalyq ereksheligi aıqyn kórinedi. Jańa geosaıası jaǵdaıda transkontınentaldyq saýdany damytýda jáne ilgeriletýde bizdiń aımaqtyń róli edáýir artady. Osy rette Qazaqstan Transkaspıı halyqaralyq kólik baǵytyn belsendi túrde damytyp otyr. Bul baǵyttaǵy konteıner tasymaly 2017 jyldan beri 3 esege, ıaǵnı 25 myńǵa deıin ósti», -degen edi Qasym-Jomart Toqaev 2022 jyldyń shildesinde Sholpan-Atada ótken Ortalyq Azııa Memleket basshylarynyń konsýltatıvtik kezdesýinde.
Aıta keterligi, Qazaqstan Ortalyq Azııanyń kúsheıýiniń mańyzdylyǵyna jáne onyń jalpy qaýipsizdikke qosar úlesine nazar aýdaryp, aımaqtyń damýyn árdaıym qoldap keledi. Taıaýda, 2023 jyldyń 23 maýsymynda Almatyda Ortalyq Azııa elderi men Reseıdiń Qaýipsizdik keńesteri hatshylarynyń birinshi otyrysy ótti. Sarapshylardyń pikirinshe Ortalyq Azııa óńir retinde halyqaralyq qatynastyń jeke sýbektisine aınalyp keledi. Óńir tóńireginiń jandanýy – sammıtterge, túrli formattaǵy kezdesýlerge negizdeledi.
Ortalyq Azııa óńirimen baılanysty jolǵa qoıý ózekti trendke aınalyp keledi. Bul rette ózge elderge Ortalyq Azııa óziniń birligimen mańyzdy. Sondyqtan óńirdegi birlik máselesi erekshe mánge ıe bolýda. Ortalyq Azııa elderi bir jaǵadan bas, bir jeńnen qol shyǵara alsa, óńir odan da myqty bolmaq. Al bul óz kezeginde aımaq elderi kóshbasylary arasyndaǵy senim deńgeıine baılanysty. Óńir kóshbasshylary arasyndaǵy dıalogtyń jandanýy barlyq kedergilerdiń joıylýyna degen úmit otyn oıatady.
