Ortalyq Azııanyń EO sııaqty qýatty ekonomıkalyq jáne saıası blokqa aınalýyn tileımin — Edýards Stıpraıs
ASTANA. KAZINFORM — Búgin Samarqanda EO-Ortalyq Azııa sammıti ótedi. Eýroodaqtyń arnaýly ókili Edýards Stıpraıs Kazinform agenttigine bergen eksklıýzıv suhbatynda óńirlik yntymaqtastyq, ekonomıkalyq ósim jáne negizgi saýda oqıǵalary jaıly aıtyp berdi. Sonymen qatar sammıttiń saıası mán-mańyzy men óńirler arasyndaǵy yntymaqtastyqtyń keńeıe túsken rólin atap ótti.
— Búgin EO-Ortalyq Azııa sammıtinde qandaı máseleler talqylanatyndyǵyn egjeı-tegjeıli aıtyp beresiz be? Jıynnyń qandaı saıası máni bar?
— Sammıttiń mán-mańyzy zor dep sanaımyn. Óıtkeni, bul Ortalyq Azııanyń barlyq 5 kóshbasshysy EO basshylyǵymen — Eýropalyq odaq pen Eýropalyq komıssııa prezıdentterimen kezdesetin alǵashqy sammıt bolmaq. Biz muny eki óńir úshin de ortaq múddeni bildiretin salalardaǵy seriktestik retinde qarastyramyz. Sebebi Ortalyq Azııany ekonomıkalyq damý turǵysynan da, saıası dıalog turǵysynan da mańyzdy seriktes kóremiz.
Munan bólek, Ortalyq Azııa ataýy aıtyp turǵandaı — ortalyq. Ol Eýrazııanyń ortasynda ornalasqan jáne Shyǵys — Batysta da, Soltústik — Ońtústik baǵytta da baılanysty qamtamasyz etedi. Samarqandaǵy talqylaý myna máselelerge arnalmaq: baılanystarǵa, asa mańyzdy shıkizattyq materıaldar salasyndaǵy yntymaqtastyqqa, qorshaǵan orta máseleleri boıynsha ózara is-qımylǵa, sý resýrstaryna, klımattyń ózgerýine, sonymen qatar árıne, bizge tikeleı jaqyndyqtaǵy qaýipsizdik jaǵdaıyna. Biz osy taqyryptardy talqylap, munan ary qaraıǵy birlesken jumys úshin jol kartasyn belgileýdi josparlap otyrmyz.
— Sizdiń paıymyńyzsha, Ortalyq Azııa elderi arasyndaǵy yntymaqtastyq UQShU, ShYU jáne ózge de óńirlik uıymdar aıasynda qalaı damyp keledi?
— Menińshe, biz úshin eń mańyzdysy — ishki yntymaqtastyqty jáne Ortalyq Azııadaǵy yqpaldastyqty kúsheıtý. Sońǵy jyldary bul baǵytta oń ózgerister bolyp jatyr. Endi óńir kóshbasshylarynyń konsýltatıvtik kezdesýleri turaqty ótkiziledi. Onyń túrli — mınıstrler, sarapshylar jáne basqa da deńgeıde ótetindigin túsinemin. Atalǵan kezdesýler barysynda Ortalyq Azııa elderi úshin ortaq múddeni bildiretin máseleler talqyǵa túsedi. Menińshe, bul asa mańyzdy.
Munan bólek, túrli halyqaralyq alań bar. Oǵan Eýropalyq odaq ta, Ortalyq Azııa elderi de qatysady. Іs júzinde sizderdiń elderińizge qandaı alańda ózderiniń aldyna qoıyp otyrǵan jáne barynsha mol paıda ákeletin maqsattaryn taba alatyndyǵyn sheshý ǵana qalady.
Barlyq el birdeı túrli uıymǵa kirmeıtindigin bilemiz. Bireýleri tolyqquqyly múshe bolsa, endi biri — baıqaýshylar. Bul sheshimdi árbir el derbes qabyldaıdy. Bizdiń bárimiz birge qatysatyn BUU nemese EQYU sııaqty negizgi halyqaralyq uıymdardyń da bar ekeni belgili.
Menińshe, ol jerde ortaq maqsattarǵa jetý, onyń ishinde erejelerge negizdelgen halyqaralyq tártipti saqtaý jáne qoldaý turǵysynan ózara árekettesý jáne birlesip jumys isteý úshin múmkindikter bar.
— Kelesi saýal ekonomıkaǵa qatysty. Qazirgi ýaqytta qandaı eýropalyq ınvestıtsııalyq jobalar Ortalyq Azııada júzege asyrylyp jatyr?
— Eýropalyq ınvestıtsııalyq jobalardy eki baǵytqa bólýge bolatyndyǵynan bastaǵan jón bolar. Aıtaıyn degenim, Eýropalyq odaq uıym retinde ekonomıkalyq, áleýmettik damý jáne sý resýrstary, klımat pen qorshaǵan orta sııaqty ortaq múddelermen baılanysty máselelerdi qoldaı otyryp, Ortalyq Azııa elderimen yntymaqtastyq baǵdarlamasyn júzege asyrady. Baılanystylyqty damytý da mańyzdy ról atqarady. Máselen, eýropalyq Global Gateway baǵdarlamasy bar. EO bul maqsattarǵa 550 mln eýroǵa deıin bóldi.
Degenmen, árıne ekonomıka, kompanııalarǵa, jumys oryndaryn qurýǵa salynatyn ınvestıtsııalar — jeke ınvestorlar jasaıtyn is. Bul oraıda jalpy EO Ortalyq Azııanyń mańyzdylyǵy jaǵynan ekinshi saýda seriktesi ekenin atap ótken mańyzdy. Eger qatalespesem, óńirge aǵylǵan barlyq sheteldik tikeleı ınvestıtsııanyń shamamen 40 paıyzy Eýropaǵa tıesili.
Osylaısha, EO aımaqa ekonomıkanyń negizgi sektorlaryndaǵy jeke ınvestorlar arqyly da, ekonomıkalyq damýǵa jáne bizdiń aımaqtar arasyndaǵy kólik baılanysyn jaqsartýǵa yqpal etetin Eýroodaq bastamalary arqyly da qatysyp otyr. Óıtkeni, ashyǵyn aıtqanda, jaı ǵana taýar óndirý jetkiliksiz, syrtqy naryqtar men osy naryqtarǵa ónimdi jetkizý qajet. Sondyqtan eki jaqty saýdany damytý úshin óńirlerimiz arasyndaǵy taýarlardyń úzdiksiz qozǵalysyn qamtamasyz etetin saýda baǵyttarynyń ashyq bolýy, jumys isteýi jáne jetildirilýi asa mańyzdy.
— Osy taqyrypty jalǵastyra tússek, qazirgi ýaqytta Ortalyq Azııa ekonomıkasynyń qandaı sektory eýropalyq jáne halyqaralyq ınvestorlar úshin asa tartymdy?
— Eger asa mańyzdy shıkizat materıaldary qazirgi ýaqytta zor qyzyǵýshylyq týdyryp otyr desem, bul jańalyq emes dep oılaımyn. Eýropalyq odaq pen onyń múshe-memleketteri, sondaı-aq jahandyq qoǵamdastyq barynsha jasyl ekonomıkaǵa kóshýmen baılanysty klımattyq maqsattarǵa qol jetkizýge umtylady. Qazaqstandy qosa alǵanda Ortalyq Azııa elderi de osy baǵytta mindettemeler aldy. Óte órshil maqsattar jáne biz olarǵa rıza ekenimizdi aıtýǵa tıispiz. Sebebi bul — jahandyq problema jáne ony birlesip sheshý qajet.
Ol úshin bizge jańaratyn energııa kózderine kóshý kerek. Bul kóbirek akkýmýlıator shyǵarý úshin ártúrli shıkizattyń, negizinen metaldardyń, sondaı-aq elektr energııasyn óndirý úshin jabdyqtardyń máselen, kún panelderi, jel týrbınalary qajettigin bildiredi. Óndirýshi qýattardy tutynýshylarmen baılanystyratyn kabelder tartý úshin bizge mys qajet. Men muny HH ǵasyrdaǵy munaı der edim. HHІ ǵasyrda asa mańyzdy shıkizat dep ataıtynymyz jańa mańyzdy sala sanalady. Ol bizge «jasyl» kóshýdi júzege asyrýǵa qajet.
— Ortalyq Azııa men EO arasyndaǵy ekonomıkalyq yntymaqtastyqty keńeıtýdiń keleshegi qandaı?
— Menińshe, Ortalyq Azııada eýropalyq jaǵynan áli tolyqtaı ashyla qoımaǵan áleýet bar. Ashyǵyn aıtqanda, ondaǵan jyl boıy eýropalyq ınvestorlar da, eýropalyq tutynýshylar da basqa óndirýshilerge nazar aýdardy. Sizderden shyǵysqa qaraı ornalasqan Qytaı sııaqty iri oıynshylardy, Ońtústik-Shyǵys Azııany jáne kóptegen taýardy jetkizetin basqa aımaqtardy aıtyp otyrmyn. Osy oraıda Ortalyq Azııanyń da bul taýarlardy óndirýde áleýeti zor.
Sizderde jumys kúshi bar, eń bastysy, bul jumys kúshi barynsha bilikti jáne jaqsy bilim alǵan. Sizderde jerden óndirletin de, sol jerde ósiriletin de shıkizat bar. Ónerkásiptik taýarlar men toqyma buıymdaryn, sondaı-aq azyq-túlik ónimderin aıtam. Eýropalyq naryqtarǵa ene alatyn jáne shyǵýy tıis ónimder bar. Eýropalyq tutynýshylardyń Ortalyq Azııada, osy jerde óndirilgen ónimderdiń rahatyn kórýge múmkindigi bolýy qajet.
— Biz áli sóz qozǵamaǵan sektorlardyń biri — tehnologııa. Qazaqstan jasandy ıntellekt salasyn belsendi túrde damytyp keledi. EO-da Ortalyq Azııadaǵy startaptar men ınnovatsııalyq tehnologııalardy qoldaý baǵdarlamasy bar ma?
— Startaptar asa mańyzdy. Óıtkeni, ornyqqan iri kompanııalar táýekelge barýǵa batyly jetpegen kezde olar serpin jasaı alady. Bizge táýekelge barýǵa daıyn, odan qoryqpaıtyn jáne ınnovatsııalar engizetin jas jáne órshil adamdar qajet. Tek qana startaptarǵa baǵyttalǵan naqty baǵdarlamalarymyz joq. Biraq, shaǵyn jáne orta bıznesti qoldaýǵa baǵyttalǵan baǵdarlamalarymyz bar.
Ashyǵyn aıtqanda, kóp jaǵdaıda startaptar ne shaǵyn, ne mıkrokásipkerlik bolyp keledi. Olar qazirdiń ózinde Ortalyq Azııada bar múmkindikterdi tolyqtaı paıdalana alady. Olarǵa atalǵan múmkindikter jaıly mol aqparat nemese tipti trenıngter jáne ózge de qoldaýlar qajet bolýy múmkin. Bul jeke ınvestıtsııalyq qorlarǵa arnalǵan sala sııaqty. AQSh pen Eýropa naryǵy barynsha mazmundy bola túskendikten, venchýrlyq kapıtalıster ózge óńirlerden múmkindikter izdeı bastady.
Osy turǵyda Ortalyq Azııa ashylmaǵan mol áleýetke ıe. Bar bolǵany, azdaǵan marketıng qajet.
— Taıaýda Qazaqstan EO-ǵa bal eksporttaı bastaıtyndyǵy týraly aqparat boldy. EO Qazaqstan óndirýshilerine taýarlaryn eýropalyq standart boıynsha sertıfıkattaýda qoldaý kórsetýdi josparlap otyr ma? Eýropalyq odaq Qazaqstan omartashylaryna olardyń ónimderi eýropalyq naryq talaptaryna beıimdelýi úshin tehnıkalyq nemese qarjylyq kómek kórsetý múmkindigin qarastyra ma?
— Eń aldymen, Qazaqstandy balyn eýropalyq naryqqa shyǵýyn qamtamasyz ete alýymen quttyqtaýym kerek. Birinshiden jáne óte mańyzdysy, biz qandaıda bir aıryqsha qyzmet kórsetpeımiz. Joq. Kez kelgeni jaı ǵana eýropalyq naryqqa enýge múmkindik ala alady. Biraq, olar keıde, ásirese janýarlardan alynatyn ónimder úshin densaýlyq pen qaýipsizdik salasyndaǵy asa qatań erejege saı bolsa bolǵany. Qazaqstan tek bal ǵana emes, et pen sút ónimderin, sondaı-aq jabaıy tabıǵatta aýlanǵan balyqty eksporttaıtyndyǵyn atap ótkenim jón. Qazaqstan endigi ýaqytta et pen sút ónimderinen bólek, akvasharýashylyq salasyn keńeıtkisi keletinin bilemin.
Eýropalyq odaq Qazaqstan bıligi men baqylaýshy organdaryna qajetti oqytý, qajetti qujattama túrindegi kómegin kórsetedi. Óıtkeni eń mańyzdysy — júıe senimdi bolýy úshin sizderdiń ózderińizdiń veterınarlyq qyzmetterińiz, veterınarlyq baqylaýlaryńyzdyń laıyqty jumys isteýi. Árıne, omartashylarǵa, sonymen qatar ózge de aýyl sharýashylyǵy taýarlaryn óndirýshilerge qandaı jaıtty saqtaýy kerektigin bilýi úshin qajet bolsa oqytýdy da uıymdastyra alamyz. Máselen, baldyń túrli aýyl sharýashylyǵy hımıkattarymen nemese ónerkásiptik lastaný qaldyqtarymen bylǵanýyn boldyrmaýdy.
Shynyn aıtsaq, ekonomıkasy Qazaqstandaǵydaı damymaǵan Ortalyq Azııa elderiniń jekelegen fermerlerine emes, fermerlik uıymdaryna qoldaý kórsetemiz. Mysaly, olar Eýropalyq odaqtyń tarıftik júıesine qol jetkizýdiń jeńildetilgen júıesinen de paıda alady. Dál sondyqtan bul da — damýǵa kómektiń bir túri.
Qazaqstanda atalǵan óndirýshiler mundaı qarajatty jergilikti deńgeıde ala alady dep oılaımyn. Mundaı múmkindiktiń bar ekenine de senimdimin. Biz daıynbyz jáne suranys boıynsha tehnıkalyq kómek kórsetemiz. Taıaý jyldary eýropalyq dúkenderdiń sórelerinde Qazaqstan ónimderiniń paıda bolaryna senimmen qaraımyn.
— Qazaqstannyń ózge de ónimderi EO-ǵa eksporttala ma? Osyǵan qatysty aldyn ala kelisimder bar ma?
— Bul jeke operatorlarǵa baılanysty. Mende málimet joq. Degenmen, Eýropadan qazaqstandyq qaýyndy kórgenim bar. Bul óndirýshi belgili bir erejeni saqtaǵan jaǵdaıda kez kelgen ónimdi eýropalyq naryqqa eksporttaýǵa bolatyndyǵyn kórsetetin bir mysal ǵana. Keıde azdaǵan marketıngtiń talap etiletin kezi bolady.
Sonan soń, árıne, araqashyqtyqtyń shalǵaı bolýyna baılanysty qandaı ónimdi tasymaldaýǵa bolatynyn oılanǵan jón. Óıtkeni, kólik shyǵyndary ónimderińizdiń, ásirese aýyl sharýashylyǵy taýarlarynyń básekege qabilettiligine áser etedi.
Eýropalyq naryqta birneshe jyldan beri, tipti ondaǵan jyl boıy satylatyn bir ónim bar. Árıne, ol — Qazaqstan astyǵy. Osy jerde óndirilgen keıbir ósimdik maıynyń da Eýropada baryn bilemin. Másele Qazaqstan eksporttaýshylaryna jerdiń shalǵaılyǵyna, baǵaǵa baılanysty óz ónimderin Eýropaǵa jóneltýdiń ekonomıkalyq mániniń bar-joǵynda ǵana. Menińshe, barlyq ónimdi jetkizýge bolady.
— Óńirlerimizdiń yntymaqtastyǵynyń negizgi baǵyttarynyń biri — jasyl energetıkaǵa kóshý. Óńirdegi jasyl energetıkanyń damý keleshegine, máselen Qazaqstannyń atom elektr stansasyn salý josparyna qandaı baǵa berer edińiz?
— Menińshe, eń mańyzdysy — shyndyǵynda da klımattyń kúndelikti ómirimizge áserin azaıtý úshin onyń ózgerýimen kúrestegi mindettemelerimizdi qoldaý.
Sońǵy jyldary klımattyń ózgerýi bizdi, tipti oǵan senbeıtinderdi de mazalaı bastady. Bul barlyq ýaqytta aptap ystyq jaz ben jyly qysty bildire bermeıdi. Klımattyń ózgerýi saldarynan ótken jyly Qazaqstan da, sonymen qatar Eýropa da aptap ystyq pen qurǵaqshylyq kezeńine tap bolyp, odan keıin sý tasqynyn týdyrǵan tosynnan nóser jaýyn syndy ekstremaldy aýa raıy jaǵdaıyn jıi baıqaı bastadyq.
Menińshe, eń mańyzdysy — jasyl kóshýdi qamtamasyz etý, ol úshin eń tehnologııalyq qarapaıym sheshim jańaratyn energııa bolmaq. Degenmen, bul birshama bastapqy ınvestıtsııany talap etedi.
ıAdrolyq energetıkaǵa keler bolsaq, ol Eýropada jumys istep tur. Shyndyǵyn aıtqanda, uıym retinde Eýropalyq odaqta bul máselege qatysty ortaq paıym joq. Frantsııa syndy birshama dárejede atom energetıkasyna táýeldi el bar. Óziniń energetıkalyq teńgeriminde ony paıdalanýǵa tyıym salǵan elder de kezdesedi. Bul sheshim árbir memlekettiń óz enshisinde.
Eýropalyq odaq odaq retinde nege basymdyq beretinine kelsek, bul — ıadrolyq qaýipsizdik. Óıtkeni, biz úshin ıadrolyq qaýipsizdik, ıadrolyq otyndy, sonymen qatar paıdalanylatyn tehnologııalyq protsesterdi qaýipsiz aınalymǵa engizý asa mańyzdy mánge ıe. Biz áli kúnde deıin Eýropada, tipti tek Eýropada ǵana emes, sonymen birge jer sharynyń ózge de aımaǵynda 1986 jyly bolǵan Chernobyl apaty saldarymen ómir súrip jatyrmyz. Sondaı-aq taıaýdaǵy Fýkýsıma (2011 jyly) apatyn da bári biledi.
Biz eń bastysy — bul qaýipsizdik der edik. ıAdrolyq energetıkaǵa qarsylyǵymyz joq. Kóptegen el ony tabysty paıdalanyp otyr. Tipti jańa reaktorlar da salyp jatyr. Árıne, eskisine qaraǵanda jańa býyn reaktorlary áldeqaıda qaýipsiz. Menińshe, atom energetıkasy bolýy tıis. Biraq, árbir memleket ony qandaı deńgeıde paıdalanatyndyǵyn ózi sheshýi qajet.
— Sizdiń paıymyńyzsha, EO men Ortalyq Azııa yntymaqtastyǵyn qandaı keleshek kútip tur?
— Óte jarqyn keleshegin kórip otyrmyn. Yntymaqtastyǵymyz — «Ok, bul sımvoldyq túrde nemese basqa bir nárse úshin qajet» dep oılaýǵa bolatyn jasandy dúnıe emes. Óıtkeni mundaı jaǵdaıda ol jaı ǵana solyp qalar edi. Bizde birlesip jumys isteýge degen úlken ózara qyzyǵýshylyq bar. Eýropalyq odaqtyń Ortalyq Azııanyń árbir elimen, sondaı-aq jalpy aımaqpen óte jaqsy yntymaqtastyǵy jolǵa qoıylǵan dep esepteımin. Ortalyq Azııa ózin birtutas aımaq retinde tanytqan saıyn, bul odan da jemisti bola túspek.
Biz óz mysalymyzǵa qarap, Ortalyq Azııanyń ishki yqpaldastyǵynyń zoo áleýetin kórip otyrmyz. Eýropalyq odaq 70 jyldan astam ýaqyt buryn kómir men bolat birlestigi retinde bastaldy. Al endi álemdegi eń qýatty ekonomıkalyq jáne saıası bloktardyń birine aınalyp otyr. Ortalyq Azııaǵa da osyndaı tabys tileımin.
Aǵylshyn tilindegi túpnusqa materıaldy myna jerden oqýǵa bolady.
Eske sala keteıik, buǵan deıin «Ortalyq Azııa – Eýroodaq» alǵashqy sammıtine kimder qatysatynyn jazǵan bolatynbyz.