Ortalyq Azııadaǵy bebı-bým: Óńir ekonomıkasyna áseri qandaı bolmaq
ASTANA. KAZINFORM – Ortalyq Azııanyń 5 memleketi – Qazaqstan, Qyrǵyzstan, Tájikstan, Túrikmenstan jáne Ózbekstan Eýrazııanyń ortalyǵynda ornalasqan jáne shammen 4 mln sharshy metr aýmaqty alyp jatyr. Sońǵy 30 jyldyń ishinde óńir halqynyń jalpy sany aıtarlyqtaı ósip, 79 mln adamnan asyp otyr. Ortalyq Azııa elderi qandaı demografııalyq syn-tegeýirindermen jáne halyq sany ósiminiń saldarymen betpe-bet keletindigi jaıly agenttik tilshisiniń materıalynan oqyńyzdar.
2050 jylǵa qaraı OA halqy 100 mln-ǵa jetedi
Sońǵy onjyldyqta aımaq halqy jyl saıyn orta eseppen bir mıllıon adamǵa ósip otyrady. 2023 jyldyń qorytyndysynda onyń sany 79 mln-nan astam adamdy qurady. Jekelegen elderde ómir súrý deńgeıi tómen jáne ólim-jitim deńgeıi joǵary bolǵanyna qaramastan, sarapshylar OA turǵyndarynyń sany óse beredi dep boljaıdy. BUU málimetteri boıynsha 2050 jylǵa qaraı bul kórsetkish 100 mln adamnan asady.
Ortalyq Azııa memleketteriniń statıstıkalyq agenttikteri usynǵan tsıfrlarǵa qaraǵanda, 2024 jyldyń 1 qańtaryndaǵy málimetterge sáıkes, Ózbekstan áli de óńirdegi halqy jıi qonystanǵan el sanalady – 36 799,728 myń adam. Ekinshi orynda Qazaqstan tur – 20 053,665 adam. Al Tájikstanda – 10 077,6 myń, Qyrǵyzstanda – 7 161,9 myń, Túrikmenstanda – 7 057,841 adam turady.
2024 jyldyń 1 qańtaryndaǵy málimetterge qaraǵanda Ózbekstandaǵy halyqtyń ortasha tyǵyzdyǵy 1 sharshy shaqyrymǵa 82 adamdy quraıdy. Bul bir jyl burynǵy kórsetkishten 1,8 adamǵa (2023 jyly 80,2 adam bolǵan), al 10 jyl burynǵy kórsetkishten 14,1 adamǵa (2013 jyly 67,9 adam bolǵan) kóp.
Qazaqstan álemdegi halyqtyń qonystaný tyǵyzdyǵy eń tómen elderdiń biri sanalady. Elimizde 1 sharshy shaqyrymǵa 7,3 adamnan kóledi. Al Qyrǵyzstanda bul kórsetkish – 34,6, Tájikstanda – 72,3, Túrikmenstanda 12,9 adam.
Halyq sanynyń ósimi: jaqsy ma álde jaman ba?
Qazaqstan strategııalyq zertteýler ınstıtýtynyń dırektory Erkin Tuqymovtyń paıymynsha, Ortalyq Azııa elderiniń úlken basymdyǵy bar – bul adamı kapıtal. Onyń atap ótýinshe, Ortalyq Azııanyń demografııalyq ósimine ekonomıkasynyń ilese almaýy keleshekte kútpegen qıyndyqtar týyndatýy múmkin. Sondyqtan Ortalyq Azııa elderine strategııalaryn qaıta bir pysyqtap alý qajet.
«Álemdik aýqymda bizdegi óńir halqynyń sanyn paıyzǵa shaqqanda 1 paıyz ǵana bolsa, búkil ekonomıkamyzdyń jıyntyq salmaǵy 0,3 paıyz ǵana. ıAǵnı, ekonomıka boıynsha demografııalyq ósimnen keminde úsh ese artta kele jatyrmyz. Demek, qazirdiń ózinde strategııalarymyz týraly oılana bastaý kerek. Jalpy shıkizat eksporttaýshy model aıaqtalyp kele jatyr. Onyń tıimsiz ekenin túsinip otyrmyz. Ol bizdiń ishki ónimge ary ketse 1-3 paıyz ǵana ústeme qosa alatyn shyǵar. Bul degenimiz jańa qurylymdyq reformalar júrgizý qajettigin kórsetedi», - dedi QSZI dırektory.
BUU derekterine qaraǵanda, sońǵy 10 jylydń ishinde óńir halqy ortasha esepen jylyna 1 mln adamǵa kóbeıip keledi. Tek Ózbekstan (jyldyq ósim 700-750 myń adam) men Qazaqstannyń (jyldyq ósim 260-270 adam) jıyntyq ósiminiń ósimi 1 mln adamǵa jetip otyrady.
Munyń ústine, Ortalyq Azııa eń jas óńirlerdiń bir bolyp qala bermek. Halyqtyń ortasha jasy – 27,6. Al Qazaqstanda bul tsıfr 31,8 jasty quraıdy. Qazirgi tańda memleket bala týýdy yntalandyrýǵa arnalǵan áleýmettik mindettemelerdi josparly túrde iske asyryp keledi. Kópbalaly otbasylarǵa aı saıynǵy járdemaqylar men arnaıy járdemaqylar da tólenedi. Ýaqyt ótken saıyn azamattardyń ómir súrý uzaqtyǵy da artyp keledi. Bul da oń úrdisterdiń biri. Ulttyq statıstıkanyń derekterine sáıkes, 1991 jyldan bastap ómir súrý uzaqtyǵy 6,8 jylǵa artqan. 2022 jyldyń qorytyndysy boıynsha bul kórsetkish 74,4 jas boldy.
Demografııalyq ósimniń ekonomıkaǵa yqpaly
Eýrazııalyq damý banki sarapshylary Ortalyq Azııany 347 mlrd-qa jýyq jıyntyq JІÓ-si jáne 80 mln-nan astam halqy bar damý áleýeti joǵary óńir retinde baǵalaıdy. Onda halyqtyń ósimi óńirlik damýdyń jedeldetilgen serpinin aıqyn kórsetedi. Olardyń málimetterine sáıkes, sońǵy 20 jylda OA elderiniń jıyntyq JІÓ-si naqty mánde tórt ese ósti. 2000 jyldan beri halyq sany 1,4 ese artty, al sońǵy jyldary jyl saıyn shamamen 2 ósip keledi. Sarapshylardyń pikirinshe, demografııalyq ósim Ortalyq Azııa memleketteri ekonomıkasynyń damýyna yqpal etetin bolady.
Aımaqtyń artyp kele jatqan halqy keń naryqty jáne ulǵaıa túsken eńbek resýrstaryn qalyptastyrady. Jas sanattarynyń qoldanystaǵy bólinisi bolashaqta eńbek resýrstary sanynyń artýyn bildiredi. OA elderiniń ortasha jyldyq ekonomıkalyq ósim qarqyny sońǵy 20 jylda 6,2 paıyzdy qurady. Al damýshy elder 5,3 paıyz, jalpy álem jyl saıyn orta eseppen 2,6 paıyz ósip otyr. Eksporttyq kiristerdiń, eńbek mıgranttarynyń aqsha aýdarymdarynyń jáne tikeleı sheteldik ınvestıtsııalar kóleminiń artýchy halyqtyń tabysynyń ósýine jáne kedeıliktiń tómendeýine yqpal etti. Aımaqtyń kóptegen elinde satyp alý qabiletiniń parıteti boıynsha jan basyna shaqqandaǵy JІÓ 3 ese ulǵaıdy.
OA elderi adamı kapıtaldy jaqsartý úshin jaǵdaı jasaýy qajet
CABAR.asia saraptamalyq platforma alańynda Ortalyq Azııa óńiriniń demografııa salasynyń qazirgi problemalary talqylanǵan konferentsııa ótken bolatyn. Onyń barysynda sarapshylar demografııa máseleleri boıynsha sapaly saıasatsyz jáne ony naqty iske asyrýsyz Ortalyq Azııa elderindegi halyqtyń ósýi ekonomıkaǵa joǵary júktememen qatar júretinin jáne óńir memleketterindegi kedeılikti arttyratynyn atap ótti. Olardyń paıymynsha, OA elderiniń Úkimetteri kedeıshilik pen áleýmettik problemalardy eki ese arttyrmaý úshin adamı kapıtaldy jaqsartý baǵytynda barlyq jaǵdaıdy jasaýy kerek.
Ózbekstandyq demograf, áleýmettaný ǵylymdarynyń doktory Azamat Seıitov adamı kapıtaldy durys retteý, barynsha nazar aýdarǵan jaǵdaıda ol el ekonomıkasynyń odan ary ósiminiń taǵy bir múmkindigine aınalatynyn aıtady.
«Bala týýdy baqylaýdyń esh máni joq. Jáne de memleketke mundaı qadamǵa barý qajet emes. Sóz azamattardyń barlyq konstıtýtsııalyq, onyń ishinde erkin oıyn bildirý, erkin júrip-turý syndy quqyqtaryn saqtaı otyryp, tolyqqandy tulǵa retinde ózin-ózi kórsete alýyna jaǵdaı jasaý jaıynda bolyp otyr. Osy jaǵdaıda ǵana sanaly ata-ana bolady. Sol kezde ǵana sana paıda bolyp, bala týýdyń qýatty retteýshisin ala alamyz», - dedi ol.
Al demografııalyq máseleler jónindegi Qazaqstan sarapshysy Shynar Tóleshova memleket óz azamattarynyń sapaly bilim alýyna barlyq jaǵdaı jasaý qajettigin aıtady.
«Otbasy árbir balasynyń sapaly bilim alýyna umtylýy tıis», - dedi ol.
Tájikstan Ulttyq ǵylym akademııasyna qarasty Ekonomıka jáne demografııa ınstıtýty demografııalyq zertteýler bóliminiń meńgerýshisi Akbar Sýbhonov dúnıege kelgen balany materıaldyq, rýhanı jáne basqa da adamı qundylyqtarmen jáne izgiliktermen qamtamasyz etý máselesine de aıryqsha nazar aýdarý qajettigin atap ótedi.
«Tájikstanda halyqtyń 70 paıyzdan astam aýyldy jerlerde turady. Biz aýyldarda sapaly bilim men medıtsınanyń qanshalyqty qoljetimdi ekendigin zerdeleýge tıispiz», - dedi sarapshy.
Qyrǵyzstandyq qoǵam qaıratkeri Nurbıbi Kerimova baqýatty el bolý úshin eń aldymen jemqorlyqtyń tamyryna balta shabý qajettigin alǵa tartady.
«Eger Sıngapýrǵa aınalamyz desek, onda eń birinshi kezekti sheshilýi tıis problema – bul jemqorlyq. Eger jemqorlyqtyń tamyryna balta shabylsa, onda jaqsy kadrlyq saıasat bolady. Kadrlyq saıasat jaqsy bolsa, onda jaqsy bilim de, jaqsy densaýlyq saqtaý júıesi de qalyptasady. Dál osy jaıt sapaly halyqty beredi», - dedi ol.
Parlament Senatynyń tóraǵasy Máýlen Áshimbaevtyń paıymynsha, eldiń ornyqty ekonomıkalyq damýy halyqtyń sanymen, azamattardyń turmys deńgeıimen jáne eńbek resýrstarynyń qoljetimdiligimen tikeleı baılanysty. Memleket eń aldymen halyqty jumyspen, medıtsınalyq qyzmetpen, baspanamen jáne bilimmen qamtamasyz etýi tıis. Osyǵan oraı elimizde jańa demografııalyq saıasat qalyptastyrý qajettigi pisip-jetilip otyr.
«Elimizdiń demografııalyq damýyna baılanysty máseleler boıynsha tıimdi vedomstvoaralyq is-qımyldy arttyrý qajet. Jalpy, eldiń teńgerimdi demografııalyq damýy básekege qabilettilik faktorlarynyń biri ekeni anyq. Ádiletti Qazaqstan qurý, eń aldymen, halyqtyń ómir súrý sapasyn jaqsartýǵa arnalǵan. Bul – eń aldymen, adamnyń múddeleri men qajettilikterine basymdyq berý, halyqtyń ál-aýqatyn jaqsartý degen sóz. Elimizdiń demografııalyq saıasatynyń basty maqsaty da osy», – dedi ol.
Spıkerdiń paıymynsha, Qazaqstan úshin halyq sany aldaǵy 10 jylydń ishinde 30-40 mln adamǵa deıin artpaı, álemdegi jer kólemi jaǵynan 9 oryndar turǵan jerdi damytý qıynǵa soqpaq. Sondyqtan da el halqyn 40 mln adamǵa deıin jetkizý strategııalyq másele sanalady.
Jahandaný men álemdik ekonomıkanyń yqpaldasa túsýin eskerer bolsaq, Ortalyq Azııa halqynyń demografııa máselesi únemi ózekti bola túseri sózsiz. Óıtkeni, óńir halqynyń tek sanymen ǵana emes, eńbek resýrstarynyń sapasyna da qatysty qajettilik týyndaı beredi. Osyǵan baılanysty óńir memleketteriniń bıligi naqty nátıje berer is-sharalar qabyldap, adamı kapıtaldy jaqsartýǵa basa mán bergeni jón.
