Ortalyq Azııada «jasyl» energetıka qalaı damyp jatyr
ASTANA. KAZINFORM – Osydan on jyl buryn klımattyń ózgerýi jónindegi Parıj kelisimi qabyldanǵan bolatyn. Bul halyqaralyq qujatqa Ortalyq Azııanyń bes memleketi de qol qoıyp, parnıktik gazdardyń shyǵarylymyn azaıtý jáne jańartylatyn energetıkany damytý boıynsha mindetter aldy. Osyǵan oraı aımaqta taza energetıkaǵa kóshý jospary qalaı júzege asyp jatqanyn Kazinform agenttiginiń analıtıkalyq sholýshysy taldap kórdi.
Halyqaralyq jańartylatyn energııa kózderi agenttiginiń (IRENA) derekterine sáıkes, Ortalyq Azııa elderi 2015–2024 jyldar aralyǵynda «jasyl» energetıkaǵa kóshý jolynda belgili bir jetistikterge jetken. Alaıda energetıka salasy áli de negizinen «qyzyl deńgeıde» qalyp otyr. 2023 jyly Ortalyq Azııadaǵy jańartylatyn energııa kózderi nysandarynyń jıyntyq qýaty 17,3 GVt-tan asyp, 2018 jylmen salystyrǵanda 26,6 paıyzǵa ósipti.
Qazaqstan – JEK boıynsha aımaqtaǵy kóshbasshy
Eldiń Energetıka mınıstrliginiń málimetinshe, 2024 jyldyń qorytyndysy boıynsha, jańartylatyn energııa kózderinen óndirilgen elektr energııasynyń úlesi 6%-dan asyp, 6,43%-ǵa jetken. Bul kórsetkish 2020 jylǵy 3 paıyzdyq deńgeıden eki ese joǵary. Ótken jyly jalpy qýaty 163 MVt bolatyn 8 jańa joba iske qosyldy. Keıingi bes jylda elde turaqty oń dınamıka baıqalýda: 2021 jyly – 3,69%, 2022 jyly – 4,53%, 2023 jyly – 5,92%, al 2024 jyly – 6,43%.
On jyl ishinde eldegi JEK nysandarynyń ornatylǵan qýaty 17 eseden asa ósip, 3082 MVt-qa jetti. 2025 jyly qýattylyǵy 455,5 MVt bolatyn taǵy 9 jobany iske qosý josparlanyp otyr. Bul eldiń energetıkalyq balansyndaǵy «jasyl» energııa úlesin aıtarlyqtaı arttyryp, kómirtekti azaıtýǵa múmkindik bermek.
2018 jyldan bastap elde ashyq aýktsıondyq mehanızm qoldanylady, oǵan álemniń 13 elinen 260-qa jýyq kompanııa qatysyp keledi. Bul qýattylyqty arttyryp qana qoımaı, «jasyl» elektr energııasynyń tarıfterin de aıtarlyqtaı tómendetýge múmkindik bergen. Máselen, jel elektr stantsııalarynda shamamen 2 ese, kún elektr stantsııalarynda – 2,5 ese tómendedi.
Investorlar úshin asa tartymdy jaǵdaı jasalyp jatyr. Sonyń ishinde 20 jyldyq elektr energııasyn satyp alý kelisimsharttary, tarıfterdi ındeksteý jáne ınvestıtsııalyq preferentsııalar bar.
El úkimeti JEK úlesin energetıkalyq balansta 15%-ǵa deıin jetkizýdi kózdep otyr. Osy maqsatta 2030 jylǵa deıin jalpy qýaty 2258 MVt bolatyn taǵy 91 jańa jobany iske qosý josparlanǵan. Sol kezde JEK-tiń jalpy ornatylǵan qýaty 10 GVt-qa jetedi.
Ózbekstandaǵy «Kún úıi»
Ózbekstan da JEK-ke qyzyǵýshylyǵyn jyl sanap arttyryp keledi. Halyqaralyq qarjy ınstıtýttarynyń qoldaýymen elde kún jáne jel elektr stantsııalary iske qosylǵan. «Ózbekstan – 2030» strategııasyna sáıkes, memleket 2030 jylǵa qaraı jańartylatyn energııa kózderiniń elektr energııasy óndirisindegi úlesin 40%-ǵa (25 GVt qýatpen) jetkizýdi josparlap otyr.
Elde JEK-ti engizý boıynsha aýqymdy jumystar júrgizilip jatyr, balama energetıka salasynda quqyqtyq baza quryldy. 2019 jyly osy sektorǵa ınvestıtsııa tartýdy yntalandyrýǵa baǵyttalǵan «Jańartylatyn energııa kózderin paıdalaný týraly» zań qabyldandy.
2024 jylǵa qaraı Ózbekstandaǵy JEK-tiń jalpy qýaty 4,5 GVt-qa jetti, al olardyń energetıkalyq sektordaǵy jalpy úlesi 16%-dy qurady. Jańartylatyn energııa kózderiniń esebinen shamamen 1 mlrd tekshe metr tabıǵı gaz únemdelip, atmosferaǵa 1,4 mln tonna parnıktik gazdardyń taralýynyń aldyn alǵan.
El prezıdentiniń resmı saıtyndaǵy málimetke qarasaq, bul salaǵa 2,1 mlrd dollar kóleminde tikeleı sheteldik ınvestıtsııa tartylǵan, al jalpy somasy 13 mlrd dollar bolatyn jobalar júzege asyrylyp jatyr. Eldiń barlyq derlik óńirlerinde zamanaýı kún jáne jel elektr stantsııalary salynýda. Atap aıtqanda, Buhara, Jyzaq, Qashqadarııa, Naýaı, Samarqand jáne Surqandarııa oblysynda jalpy qýaty 1,6 GVt bolatyn 9 iri kún jáne jel elektr stantsııasy iske qosylǵan. Ándijan, Samarqand, Surqandarııa jáne Tashkent oblystarynda jalpy qýaty 183 MVt bolatyn 6 iri jáne shaǵyn sý elektr stantsııalary paıdalanýǵa berildi.
Sondaı-aq áleýmettik sala nysandarynda, kásiporyndar men uıymdarda, kásipkerlerge tıesili ǵımarattar men turǵyn úılerde jalpy qýaty 457 MVt bolatyn kún panelderi ornatylǵan. Osy maqsatqa bankter tarapynan shamamen 2 trln som bólingen. Nátıjesinde ekologııalyq taza 5 mlrd kılovatt-saǵat elektr energııasyn qosymsha óndirý jáne 1,5 mlrd tekshe metr gaz únemdeý múmkindigi jasaldy.
Ózbekstan prezıdenti Shavkat Mırzııaevtiń aıtýynsha, «jasyl» energetıka el ekonomıkasynyń basty qozǵaýshy kúshteriniń birine aınalyp keledi. Aldaǵy úsh jyl ishinde jalpy qýaty 8 GVt bolatyn 28 iri kún jáne jel elektr stantsııasy iske qosylady.
Elde «Kún úıi» baǵdarlamasy jumys isteıdi. Bul baǵdarlama aıasynda kún panelderin ornatqan turǵyndarǵa óndirilgen ár kılovatt elektr energııasy úshin 1000 som tólenedi. 2024 jylǵa qaraı shamamen 11 myń úı ıesi osy múmkindikti tıimdi paıdalanyp otyr.
Kásipkerlerge kún energııasyn paıdalaný salasynda qosymsha jeńildikter jasalyp jatyr. Atap aıtqanda, kún panelderin, ınvertorlar men akkýmýlıatorlardy ákelýge arnalǵan kedendik jeńildikter taǵy bes jylǵa uzartylatyn bolady.
Qyrǵyzstandaǵy shaǵyn jáne orta SES-ter
Keıingi jyldary Qyrǵyzstan energetıkalyq qýatty arttyrý, energetıkalyq qaýipsizdikti nyǵaıtý jáne dástúrli energııa kózderine táýeldilikti azaıtý maqsatynda shaǵyn sý elektr stantsııalaryn, kún jáne jel elektr stantsııalaryn salýǵa erekshe kóńil bólip keledi.
El gıdroenergetıka salasyn belsendi damytyp jatyr, bul rette shaǵyn jáne orta SES-terdi otandyq ınvestorlardyń kúshimen salýǵa basymdyq berilgen. Qyrǵyz Respýblıkasy Energetıka mınıstrliginiń derekteri boıynsha, elde 39 SES jumys istep tur. 2025 jyldyń sońyna deıin jalpy qýaty shamamen 78 MVt bolatyn 18 shaǵyn SES-ti iske qosý josparlanǵan. 2026 jyly shamamen 148 MVt bolatyn 13 SES, al 2027 jyly – jalpy qýaty 170 MVt bolatyn taǵy 14 SES paıdalanýǵa beriledi.
Kún energetıkasy salasyndaǵy eń iri bastama — Ystyqkól oblysynyń Torý-Aıǵyr aýylynda júzege asyrylyp jatqan joba. Aýmaǵy 407 gektar jerge qýattylyǵy 300 MVt bolatyn kún elektr stantsııasy salynyp jatyr. Jalpy ınvestıtsııa kólemi — 270 mln dollar.
Balyqshy qalasynda alǵashqy jel elektr stantsııasynyń jobasy iske asyrylyp jatyr. Aýmaǵy 9,8 gektar jerge árqaısysy 2 MVt elektr óndiretin 100 jel generatory ornatylady. Stantsııanyń jalpy qýaty 200 MVt bolady. Bolashaqta osy aımaqta taǵy 34 shaǵyn SES, bes kún jáne bir jel elektr stantsııasyn salý josparlanǵan.
Qyrǵyz Respýblıkasynyń Jel jáne Kún elektr stantsııalary qaýymdastyǵynyń tóraıymy Kýndýz Kyrbashevanyń aıtýynsha, Qyrǵyzstandaǵy jańartylatyn energııa kózderi nysandary ázirge qurylys kezeńinde. Eldiń jalpy elektr energetıkalyq qýatyndaǵy balamaly energetıkanyń úlesi áli de az.
Degenmen jaqynda el prezıdenti qol qoıǵan «Qyrǵyz Respýblıkasyn 2030 jylǵa deıin damytý jónindegi ulttyq baǵdarlamada» JEK-tiń jalpy elektr energııasyn óndirýdegi úlesin birneshe esege arttyrý kózdelgen.
Qujatqa sáıkes, strategııa úsh negizgi basymdyqqa negizdelgen: energetıkalyq qaýipsizdik, energetıkalyq táýelsizdik jáne ekologııalyq turaqtylyq. Bul maqsattarǵa qol jetkizý úshin energetıkalyq damýdyń barlyq qyrlaryn qamtıtyn bes ózara baılanysty baǵyt belgilengen. Eń mańyzdy sharalar – energııa óndirý qýattaryn keńeıtý jáne ártaraptandyrý, energetıkalyq júıeniń tıimdiligin arttyrý jáne tutynýdy basqarý, energetıkalyq ınfraqurylymdy jańǵyrtý, óńirlik yqpaldastyqty kúsheıtý, sondaı-aq klımattyq turaqtylyqty qamtamasyz etý.
JEK salasynda bıznestiń jıi kezigetin qıyndyqtarynyń biri retinde sarapshy zańnamalyq bazadaǵy olqylyqtar men «bir tereze» júıesiniń joqtyǵyn atap ótti.
— Qyrǵyzstanda JEK nysandaryn salýǵa qajetti ruqsat qujattaryn berý, jer telimderin bólý, kelisimsharttar jasaý jáne tarıfti bekitý sııaqty úderisterdi bir jerde shoǵyrlandyratyn «bir tereze» mehanızmi áli de qalyptaspaǵan, — deıdi ol.
Kýndýz Kyrbashevanyń pikirinshe, Ortalyq Azııa elderiniń «jasyl» energetıkany damytý áleýeti joǵary.
— Ortalyq Azııa óńirindegi memleketter balamaly energııa kózderin damytý baǵytynda kúsh biriktirip, tyǵyz yntymaqtastyq ornatýy qajet, al sý resýrstary aýyl sharýashylyǵy men azyq-túlik qaýipsizdigi úshin kóbirek paıdalanylýǵa tıis, — dedi sarapshy.
Jasyl Tájikstan
Tájikstan óz elektr energııasynyń 98%-yn sý energetıkalyq resýrstardan óndiredi. Halyqaralyq jańartylatyn energııa kózderi agenttiginiń statıstıkalyq derekterine sensek, 2015 jyldan 2024 jylǵa deıin eldegi jańartylatyn energııa kózderiniń ornatylǵan qýaty 15,8%-ǵa nemese 781 MVt-qa ósip, 4957 MVt-tan 5738 MVt-qa jetken. El «jasyl» energııa úlesi boıynsha álemde altynshy orynda tur.
2023–2037 jyldarǵa arnalǵan Tájikstannyń «jasyl» ekonomıkany damytý strategııasyna sáıkes, qujattyń qoldanys merzimi aıaqtalǵanǵa deıin eldegi JEK arqyly elektr energııasyn óndirý qýaty 10%-ǵa artady. Kún energııasy arqyly óndiriletin qýat 800 MVt-qa deıin jetkiziledi.
Tájikstan prezıdenti Emomalı Rahmonnyń aıtýynsha, «jasyl» ekonomıkany damytý strategııasy aıasynda el 2032 jylǵa qaraı elektr energııasyn tolyqtaı jańartylatyn kózderden óndirýdi qamtamasyz etýdi, al 2037 jylǵa qaraı «jasyl» memleketke aınalýdy kózdep otyr.
Sarapshylar Tájikstannyń kún energetıkasyn damytýda zor áleýetke ıe ekenin atap ótedi: elde jylyna 260-tan 330 kúnge deıin kún ashyq bolady. Kún generatsııasynyń tehnıkalyq áleýeti jylyna 25 mlrd kVt/saǵat dep baǵalanady, bul on aı boıy halyqtyń elektr energııasyna degen suranysynyń 80%-yn jabýǵa múmkindik beredi. Alaıda soǵan qaramastan kún jáne jel energetıkasy elde ázirge bastapqy damý kezeńinde ǵana tur.
Murǵapta 2020 jyly qýattylyǵy 220 kVt bolatyn jalǵyz kommertsııalyq kún elektr stantsııasy paıdalanýǵa berilgen. 2025 jyly Soǵdy oblysynda qýattylyǵy 200 MVt bolatyn kún elektr stantsııasynyń qurylysy bastalady. 2027 jylǵa qaraı jalpy qýaty 14 MVt-tan asatyn shaǵyn kún stantsııalaryn salý josparlanǵan.
Buǵan qosa 2024 jylǵy 1 sáýirden bastap barlyq jańadan salynatyn jáne qaıta jańǵyrtylatyn ǵımarattardy kún elektr júıelerimen jabdyqtaý talaby kúshine endi.
Sarapshylardyń pikirinshe, Ortalyq Azııa elderi ekonomıkasynyń «jasyl» energetıkaǵa kóshýi bolashaǵy zor baǵyt bolyp otyr. JEK-ti damytý elektr energııasynyń tapshylyǵy artyp kele jatqan jaǵdaıda dástúrli energııa kózderine táýeldilikti azaıtýǵa, qazba otyndaryn paıdalanýdyń qorshaǵan ortaǵa tıgizetin teris áseriniń aldyn alýǵa, sondaı-aq ekonomıkalyq ósimdi yntalandyrýǵa kómektesedi.
Alaıda azǵantaı jemisti jumystarǵa qaramastan, Ortalyq Azııa óńirinde «jasyl» energetıkany damytý birqatar qıyndyqtarǵa tap bolyp otyr. Olarǵa energetıkalyq ınfraqurylymdy jańǵyrtý qajettiligi, jeke ınvestıtsııalardy tartý, qolaıly quqyqtyq-normatıvtik bazany qurý jáne halyqtyń JEK artyqshylyqtary týraly aqparattaný máselelerin jatqyzýǵa bolady. Osy qıyndyqtardy eńserý Ortalyq Azııa elderine taza energetıka salasyndaǵy óz áleýetin tolyq júzege asyrýǵa jáne klımattyń ózgerýine qarsy kúres jónindegi jahandyq kúsh-jigerge úles qosýǵa múmkindik beredi.