Ortalyq Azııada aýanyń lastanýy problemasy qalaı sheshiledi
ASTANA. KAZINFORM – Adam densaýlyǵyna eń úlken qaýip tóndiretin ekologııalyq qaterlerdiń biri - atmosferalyq aýanyń lastanýy. Ortalyq Azııa elderinde aýadaǵy PM2.5 kontsentratsııasy shekti deńgeıden áldeqaıda asyp ketip otyr. Óńirde bul problema qalaı sheshimin tappaq? Kazinform menshikti tilshisiniń materıalynan oqı alasyzdar.
Dekarbonızatsııa jáne Qazaqstan qalalaryn kógaldandyrý
Qazaqstanda 2023 jyly lastaýshy zattar shyǵaryndylarynyń naqty kólemi 2,5 mln tonnany qurady. Ónerkásip salalary bólinisinde elektr energetıkasyna 37%, taý-ken metallýrgııa sektoryna - 30%, munaı óndirýge - 20%, basqa salalarǵa - 13% keledi.
Respýblıka qalalarynda atmosferalyq aýanyń lastanýynyń negizgi sebepteri JEO, qazandyqtar sekildi jylý kózderi, ónerkásip, eskirgen káriz-tazartý qurylǵylary, avtokólik jáne jeke sektor.
QR Ekologııa jáne tabıǵı resýrstar mınıstrligi óndiristik obektilerden qorshaǵan ortaǵa shyǵaryndylardy azaıtý maqsatynda eń iri 50 ónerkásiptik kásiporyn úshin shyǵaryndylardy 20%-ǵa tómendetý jónindegi is-sharalar josparyn bekitti.
2021 jylǵy qańtarda elde jańa Ekologııalyq kodeks qabyldanǵan bolatyn. Onyń negizgi qaǵıdasy - «kim lastasa, sol ótemaqy tóleıdi ári qalpyna keltiredi».
Ózgerister birinshi sanattaǵy iri nysandarǵa keshendi ekologııalyq ruqsattardy qoldanýdy jáne osy jyldan bastap úzdik qoljetimdi tehnologııalar mehanızmin engizýdi kózdeıdi. Úzdik qoljetimdi tehnologııalardy engizgen kompanııalar emıssııa tóleminen bosatylady. Al qalǵan kompanııalar úshin 2028 jyldan bastap ár úsh jyl saıyn shyǵaryndylar úshin tólem 2, 4, 8 ese kezeń-kezeńmen ósip otyrady.
QR Ekologııalyq kodeksiniń 186-babyna sáıkes, 2023 jylǵy 1 qańtardan bastap iri óndiristik kásiporyndar ólsheý qurylǵylaryn ornatýǵa mindetteledi. Ol qurylǵylar aýaǵa bólingen shyǵaryndylarǵa ýaqtyly monıtorıng jasap, qorshaǵan orta jáne tabıǵı resýrstar jónindegi Ulttyq málimetter bankine derekterdi jetkizýge múmkindik beredi. 2024 jyldyń aıaǵyndaǵy málimet boıynsha, kásiporyndardyń 60% jýyǵy osyndaı qurylǵylardy ornatyp, lastaıtyn zattar kontsentratsııasy jóninde maǵlumattardy ár 20 mınýt saıyn jiberip otyrady. Kásiporyndardyń taǵy 20% ol júıege qazir qosylyp jatyr.
2023 jylǵy aqpanda Qazaqstan Prezıdenti 2060 jylǵa deıingi QR kómirtegi beıtaraptyǵyna qol jetkizýiniń strategııasyn bekitti. Onyń maqsaty – 2030 jylǵa qaraı parnıktik gazdardyń shyǵaryndylaryn 1990 jylǵy deńgeımen salystyrǵanda 15 %-ǵa qysqartý jáne ekonomıkany kómirteksizdendirýge halyqaralyq qoldaý alǵan jaǵdaıda qysqartýdy 25 %-ǵa jetkizý.
Qazaqstan atmosferany lastaıtyn zattardy azaıtý maqsatynda jańǵyrtylatyn energııa kózderin damytyp jatyr. Elde 148 JEK nysany jumys isteıdi. Olardyń jalpy qýaty - 2903,7 MVt.
Sonymen qatar qalalardy kógaldandyrý jáne ónerkásip aımaqtarynyń aınalasynda «jasyl beldeý» qalyptastyrý da aýany tazartýǵa septigin tıgizýde. 2024 jylǵy sáýirde elimizde Prezıdent Qasym-Jomart Toqaevtyń bastamasymen «Taza Qazaqstan» respýblıkalyq ekologııalyq aktsııasy bastaldy. Ol Qazaqstandaǵy ekologııalyq ahýaldy jaqsartýǵa, halyqtyń ekologııalyq mádenıetin arttyrýǵa jáne qorshaǵan ortany qorǵaý máselesine azamattardy tartýǵa baǵyttalǵan. Aktsııa aıasynda bir jyl ishinde 1,6 mln aǵash otyrǵyzylyp, 1,1 mln tonnadan astam qoqys jınaldy, jalpy 6,2 mln qazaqstandyq buqaralyq aktsııaǵa qatysty.
Qyrǵyzstandy gazdandyrý jáne ekologııalyq kólik
ıÝNISEF zertteýine sáıkes, Qyrǵyzstanda halyqqa jyl saıyn PM2.5 qatty bólikteriniń áseri adam densaýlyǵyna zııan tıgizbeıtin shekten shamamen 3,6 ese kóp. 2021-2022 jyldary osynyń saldarynan 112 ólim tirkelgen, al ekonomıkaǵa kelgen zalal 2 mlrd som nemese $24,9 mln dep baǵalanyp otyr.
Ekologııalyq ahýaldy jaqsartý úshin memleket tarapynan birqatar sharalar qabyldanyp jatyr. Bul jerde negizgi baǵyttardyń biri - energetıka sektoryn jańǵyrtý. Dúnıejúzilik bank jeńildik berip, osy saladaǵy jobany qarjylandyrdy.
Elde tabıǵı gaz sekildi ekologııalyq taza otyn túrlerine kóshý, jańǵyrtylatyn energııa kózderin engizý baǵytynda jumystar qolǵa alynýda. Aýa sapasyn jaqsartý úshin kómir jaǵatyn úıler gazdandyrylyp jatyr. «Gazprom Qyrǵyzstan» kompanııasynyń málimetinshe, 2024 jyldyń birinshi jartyjyldyǵynda eldegi gazdandyrý deńgeıi 40%-ǵa jetti. Gaz jelilerine qosylý úshin jeńildetilgen nesıe beriledi. Bul baǵytqa úkimet jyl saıyn 1 mlrd som bólip otyrmaq (shamamen $11,5 mln).
Bishkektegi ekologııalyq ahýaldy jaqsartý maqsatynda 2024 jyly gaz-motor otynymen júretin 1000-nan astam avtobýs satyp alyndy. Olardyń árqaısysy 4 dızeldik shaǵyn avtobýstyń ornyn basady. Osylaısha dızel otynyn jaǵý táýligine 200 tonnadan aspaıtyn bolady.
2024 jylǵy sáýirde el turǵyndaryn elektromobıl aıdaýǵa yntalandyratyn zań qabyldandy.
Ózbekstanda aýa lastaný reıtıngisi engizilip, mazýtqa tyıym salyndy
Ózbekstannyń iri qalalary men Tashkenttegi aýanyń lastanýyn elektr jáne jylý energııasy kózderi, sondaı-aq sapasy tómen janarmaımen júretin avtokólikter, bas josparsyz qurylys jumystary men zańsyz aǵash kesý ýshyqtyryp otyr. Ózbekstan astanasyndaǵy ortasha jyldyq PM2.5 kontsentratsııasy Dúnıejúzilik densaýlyq uıymy belgilegen (5 mkg/m3) deńgeıden alty ese joǵary.
Bul problemany sheshý úshin qurylys materıaldaryn shyǵaratyn, energetıka jáne metallýrgııa kásiporyndarynyń aınalasynda «jasyl beldeý» qurý kózdelgen. Onda 10 mln aǵash egý josparlanǵan, aýdany 5 gektar bolady. 2025-2030 jyldary Tashkentte jáne soǵan irgeles aýdandarda 3 myń gektar «jasyl beldeý» men 200 gektar saıabaq salynady.
2024 jylǵa 1 sáýirden bastap elde óńirlerdegi aýa, sý jáne qorshaǵan ortanyń lastanýyn esepteıtin reıtıng engizildi. Kólikten zııandy shyǵaryndylardy azaıtý maqsatynda 2025 jylǵy 1 naýryzdan bastap kezeń-kezeńmen 2030 jylǵa deıin «Ekologııalyq kólik» júıesi engiziledi. Onyń aıasynda aýaǵa shyǵaratyn zııandy zattardyń kólemine baılanysty avto jáne motokólikterge jasyl, sary jáne qyzyl tústi ekologııalyq stıkerler japsyrylady.
2024-2030 jyldarǵa arnalǵan Shańdy daýyldar jáne onyń saldarymen kúres jónindegi ulttyq baǵdarlamaǵa sáıkes, 2026 jylǵy 1 qańtardan bastap Tashkentte ornatylǵan arnaıy monıtor men tablolarda aýanyń lastaný deńgeıi men gıdrometeorologııalyq málimetter jarııalanyp otyrady.
Al 2028 jyldan bastap Ózbekstanda «Eýro – 4» standartynan tómen motor janarmaıyna(«AI-80» benzın markasy) birtindeptyıym salynady. 2030 jyldan bastap Tashkeng pen onyń irgesindegi aýmaqtarda jylý jáne elektr energııasyn óndiretin kásiporyndarda mazýtty paıdalanýǵa tyıym engizilmek. Budan bólek, kómir jaǵatyn jylyjaılarǵa shańdy ustap qalatyn jáne gaz tazartatyn qurylǵylardy ornatý úshin sýbsıdııalar beriledi.
Tashkenttegi qoǵamdyq kólik elektr energııasyna jáne gazǵa aýystyrý, sondaı-aq metrodaǵy vagon sanyn arttyrý sharalary bekitildi.
2023 jyly Tashkentke Qytaıdan 300 elektrobýs pen suıytylǵan gazben júretin 700 avtobýs satyp alyndy, Samarqand qalasyna taǵy 350 elektrobýs alý josparlanǵan. Keıingi eki jylda 3148,2 km temirjolǵa elektr energııasy tartyldy. 2022 jylǵy qańtardan bastap «Eýro-4» ekologııalyq talaptaryna saı kelmeıtin benzınmen jáne dızelmen júretin avtokólikterdi ımporttaýǵa tyıym salynǵan. Sonymen qatar halyqty elektromobılderge otyrǵyzýdy yntalandyratyn baǵdarlamalar bar. ıAǵnı, elektrokar alatyndar kedendik bajdan, aktsız salyǵynan jáne kóliktik tólemderden bosatylady. Kóliktiń jalpy kedendik qunynan 12 paıyzdy quraıtyn QQS tólese jetkilikti.
Ózbekstanda jalpy óndiriletin elektr energııasy kólemindegi JEK úlesin 40%-ǵa deıin jetkizý mindeti qoıyldy. Bul jyl saıyn 25 mlrd tekshe metr tabıǵı gazdy únemdeýge jáne atmosferaǵa shyǵarylatyn zııandy zattardyń kólemin 34 mln tonnaǵa deıin azaıtýǵa múmkindik beredi. 2023 jyly Ózbekstannyń alty óńirinde bes kún jáne bir jel elektr stansasy iske qosyldy. Kún panelderin ornatqan jeke tulǵalar jer jáne múlik salyǵyn úsh jyl tólemeıdi, al kásipkerler bul salyqtan 10 jylǵa bosatylady.
Tájikstandaǵy ormandardy qalpyna keltirý jáne JEK damytý
Dúnıejúzilik banktiń baǵalaýynsha, Tájikstan halqyna shaqqandaǵy ortasha jyldyq PM2.5 kontsentratsııasy 35,93 mkg/m3 qurady, bul - Ortalyq Azııadaǵy eń joǵary kórsetkish. Bul DDSU maqsatty kórsetkishinen (5 mkg/m3) de, tipti EO elderi arasyndaǵy eń joǵary mánnen (25 mkg/m3) de áldeqaıda kóp.
Elde atmosferanyń lastanýy 4800 ólimge sebep bolǵan. Negizinen bul júrek aýrýy (51%) men ınsýlttyń (27%) áserinen bolyp otyr. Densaýlyqqa keri áser etetin taǵy bir sebep – ozon qabaty, onyń úlesine 60-tan 230 ólim-jitimge deıin tıedi. Osynyń saldarynan eldiń densaýlyq saqtaý salasyna jumsaıtyn shyǵyndary JІÓ-niń 4%-n quraıdy. Sonymen qatar aýyl sharýashylyǵy daqyldarynan aıyrylý jáne muzdyqtardyń erýin de aýa sapasy nasharlaýynyń saldary retinde ataýǵa bolady.
Aýa lastanýy problemasyn sheshý joly retinde jergilikti bılik energetıka men kólik sektorynda taza otyn túrlerine kóshý sharalaryn qarastyryp jatyr. Osylaısha elge kirgiziletin elektromobılder kedendik bajdan bosatylady, sondaı-aq 2013 jylǵa deıin shyǵarylǵan kólikterdi paıdalanýǵa tyıym salynǵan.
Tájikstanda 2016-2030 jyldarǵa arnalǵan orman sharýashylyǵyn damytý strategııasy ázirlengen, orman alqaptary qalpyna keltirilip jatyr.
Tájikstannyń ońtústiginde Koreıa Respýblıkasynyń qoldaýymen shańdy toqtatý úshin 300 gektardan astam aýmaqqa sekseýil egildi. Óıtkeni sekseýil topyraqty jelden qorǵaıdy, qumdy saqtap qalady, jel erozııasynyń aldyn alady.
Sarapshylardyń aıtýynsha, Ortalyq Azııa elderi óz aýmaǵynda ǵana aýanyń lastanýy problemasyn sheshe almaıdy, sebebi bul memlekettik shekaraǵa qaramaıtyny túsinikti. Bir elde aýaǵa shyǵarylǵan zııandy zattar basqa elde kórinis tabýy múmkin. Sondyqtan elder arasyndaǵy baılanys pen ortaq kúntártibin qalyptastyrý mańyzdy.
Mamandardyń pikirinshe, Ortalyq Azııa elderindegi aýa sapasyn basqarý — múddeli taraptar men halyqaralyq áriptesterdi tarta otyryp, jergilikti, ulttyq jáne óńirlik deńgeılerde birlesip áreket etýdi talap etetin kúrdeli problema.
2019 jyly jarııalanǵan Jahandyq aýrýlar zertteýine sáıkes, aýanyń lastanýy saldarynan adam densaýlyǵyna keletin dúnıejúzilik deńgeıdegi shyǵyn $8,1 trln jetedi, bul degenimiz álemdik JІÓ-niń 6,1%-n quraıdy.