Ortalyq Azııa men EýroOdaqty qandaı múdde biriktirmek
ASTANA. KAZINFORM – Aldaǵy 3-4 sáýir kúnderi Samarqandta «EýroOdaq-Ortalyq Azııa» sammıti ótedi. Kári qurlyq elderiniń ókilderi men Azııa tórindegi 5 eldiń basshysy bas qosyp, birlesken bastamalardy talqylamaq. Bul maqsatta Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev Ózbekstanǵa resmı saparmen barady. Sonymen, keıingi 30 jyldan astam ýaqytta Ortalyq Azııa men Eýropalyq Odaq baılanysy qalaı damydy? Kazinform tilshisi atalǵan jaıtqa kóz júgirtti.
Saıası qarym-qatynastyń ornaýy
Ortalyq Azııa elderi men Eýropalyq Odaq arasyndaǵy resmı dıplomatııalyq baılanystar 1991 jyly, Keńes Odaǵy taraǵannan keıin bastaldy. EO aımaqtaǵy elderdi táýelsiz memleketter retinde tanyp, olarǵa qoldaý kórsetý úshin túrli yntymaqtastyq mehanızmderin iske qosty.
1993 jyly EO Ortalyq Azııa elderimen (Qazaqstan, Qyrǵyzstan, Ózbekstan, Túrikmenstan jáne Tájikstan) áriptestik ornatý maqsatynda TASIS (TACIS – Technical Assistance to the Commonwealth of Independent States) baǵdarlamasyn iske qosty. Al 2007 jyly Ortalyq Azııaǵa arnalǵan alǵashqy strategııalyq qujatyn qabyldady, bul ózara qarym-qatynastardy jańa deńgeıge kóterdi. Qazir taraptar saıası, ekonomıkalyq, qaýipsizdik jáne ekologııalyq máseleler boıynsha tyǵyz yntymaqtastyq ornatqan.
Qazaqstan Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaev ta Eýropalyq Odaqtyń joǵary laýazymdy ókilderimen birneshe márte kezdesý ótkizdi. Máselen, 2021 jylǵy 26 qarashada Brıýsselge resmı sapary barysynda Eýropalyq komıssııanyń Prezıdenti Ýrsýla fon der Lıaıenmen kelissóz júrgizdi. Bul kezdesýde saýda-ekonomıkalyq jáne ınvestıtsııalyq baılanystar, pandemııadan keıingi ekonomıkany qalpyna keltirý, klımattyń ózgerýi, kólik-logıstıka jáne gýmanıtarlyq salalardaǵy yntymaqtastyq máseleleri talqylandy.
2023 jylǵy 2 maýsymda Qyrǵyzstannyń Sholpan-Ata qalasynda ótken «Ortalyq Azııa – Eýropalyq Odaq» sammıti aıasynda Eýropalyq Keńes Prezıdenti Sharl Mıshelmen taǵy bir kezdesý ótti.
Byltyr 1 tamyzda Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev Eýropa Odaǵynyń Syrtqy ister jáne qaýipsizdik saıasaty jónindegi Joǵarǵy ókili, Eýropalyq Komıssııanyń vıtse-prezıdenti Jozep Borrelmen kezdesti. Taraptar Qazaqstan men Eýropa Odaǵy arasyndaǵy yntymaqtastyqty damytý perspektıvalaryn jáne halyqaralyq kún tártibindegi ózekti máselelerdi, sonyń ishinde Ortalyq Azııa elderiniń ózara yqpaldastyǵyn talqylady.
Saýda baılanystary qalaı damyp jatyr?
Qazir Ortalyq Azııa elderi kári qurlyqtyń eń basty saýda seriktesteriniń qataryna kiredi. 2022 jyly eki aımaqtyń alys-berisi 49 mlrd dollardy qurasa, 2024 jyly bir Qazaqstannyń ózi odaq elderimen 50 mlrd dollarǵa jýyq somaǵa saýda jasasty.
Elimiz negizinen mıneraldy resýrstar – munaı, gaz, ýran jetkizedi. Sonymen qatar metallýrgııa ónimderi, aýyl sharýashylyǵy taýarlary, hımııa ónerkásibine qajetti zattardy eksporttaıdy.
Eýropalyq Odaqtyń resmı saıtynda keı Ortalyq Azııa elderimen 2024 jyly saýda aınalymy qansha kólemde bolǵany kórsetilgen. Máselen, Tájikstan Eýropalyq Odaqqa 291 mln eýroǵa eksport jasaǵan. Bul eldiń eksportyn kóbine metaldar, mata jáne mıneraldar qurapty. Óz kezeginde Eýropalyq Odaqtan kelgen ımporty 275 mln eýroǵa jetken.
Al Ózbekstan men Eýropalyq Odaqtyń saýda aınalymy 6 mlrd eýro bolsa, Qyrǵyz Respýblıkasy kári qurlyq elderimen 2,8 mlrd eýro alys-beris jasaǵan.
Eýropalyq Odaq aldaǵy ýaqytta da Ortalyq Azııamen saýda strategııasyn damytpaq. Negizgi bóligi retinde «Jahandyq dálizdi» aıtýǵa bolady. Eýropa men Azııa arasynda qazir taýar aınalymy jyldamdatyldy. Burynǵydaı birneshe aılardy shyǵyndaýdyń qajeti joq. EO muny óńirlik baǵdarlamalar arqyly qoldaıdy, ózara baılanysty damytýǵa 30 mln eýro jáne ekonomıkalyq gúldenýge 28,4 mln eýro qarastyrdy.
Eń basty ınvestıtsııalyq seriktes
2005 jyldan bastap 2024 jyldyń qazan aıyna deıin Eýropalyq Odaq Qazaqstanǵa 200,7 mlrd dollar ınvestıtsııa quıypty.
Bul – elge kelgen jalpy ınvestıtsııanyń jartysyna teń. Jalpylaı alǵanda EO Ortalyq Azııaǵa ınvestıtsııa salýyn azaıtpaıdy, kerisinshe, kóbeıte bermek nıette. Mysaly, Ortalyq Azııanyń tsıfrlyq transformatsııasy úshin 55 mln eýro bólindi. Qarjy telekommýnıkatsııalyq reformalarǵa, kıberqaýipsizdikke jáne jeke derekterdi qorǵaýǵa baǵyttalady. Sondaı-aq spýtnıkter arqyly qosylý salasynda Eýropanyń jeke sektorymen yntymaqtastyq júrgizilýde. Sý resýrstary men energııany ornyqty basqarý úshin 200 mln eýro ınvestıtsııa saldy.
Qazaqstanmen (2022) jáne Ózbekstanmen (2024) ózara túsinistik týraly memorandýmdarǵa qol qoıyldy. Asa mańyzdy shıkizat materıaldary salasyndaǵy yntymaqtastyqqa 16 mln eýro bólindi, sondaı-aq jańartylatyn energııa jobalary úshin 30 mln eýro ınvestıtsııalyq kepildik berildi.
2021-2027 jyldary stýdentterdiń utqyrlyǵyn jáne akademııalyq almasýdy qoldaýǵa 73 mln eýro qarastyryldy. DARYA jobasy aıasynda jastardyń daǵdylaryn damytýdy jáne jumys oryndaryn qurýdy kúsheıtýge 10 mln eýro salyndy.
Ortalyq Azııa men Eýropalyq Odaq arasyndaǵy yntymaqtastyq qarqyndy damyp keledi. Máselen, Svevind kompanııasymen Qazaqstanda jel jáne kún elektr stantsııalaryn ornatý jáne 3 mln tonna «jasyl» sýtegi óndirý boıynsha mańyzdy kelisimge qol jetkizildi.
Sonymen qatar BUU-nyń klımattyń ózgerýi jónindegi «COP-27» konferentsııasy aıasynda sırek jer metaldary salasyndaǵy memorandýmǵa qol qoıyldy, ol Qazaqstannyń EO ónerkásip alıanstarymen qarjylyq jáne tehnologııalyq yntymaqtastyǵyn ornatýǵa yqpal etpek.
Qarym-qatynastyń jańa kezeńi
Italııalyq sarapshy Maýrıtsıo Gerı buǵan deıin Kazinform agenttigine qazir sheshýshi sát ekenin aıtyp, pikir bergen bolatyn. Óıtkeni Ortalyq Azııa elderi ózara yntymaqtastyqty da, kári qurlyqpen baılanysty da jaqsarta túsýde.
– Ortalyq Azııanyń bes memleketi energetıka, kólik jáne tsıfrlyq tehnologııalar sııaqty salalarda arta túsken kórsetkishterdi pash etýmen qatar, ózara yqpaldastyqqa da úlken qyzyǵýshylyq tanytyp otyr. Men úshin bul – Ortalyq Azııadaǵy úlken ózgeris. Óıtkeni Eýropalyq odaq Ortalyq Azııamen aımaqtyq yqpaldastyqta jınaqtaǵan tájirıbesin bólise alady. Yqpaldastyq aımaqtaǵy barlyq el úshin óte tıimdi bolady. Sebebi biz geosaıası básekelestik kezeńin bastan ótkerip jatyrmyz jáne bul baǵyttar eń mańyzdysy sanalady.
Qytaı, Reseı sııaqty alpaýyt elderdiń yqpalymen Ortalyq Azııa elderine ulttyq múddelerin qorǵaý kúrdelene túsedi. Alaıda eger aımaq barǵan saıyn yqpaldasa tússe, onda mundaı «C5 + 1» formaty suranysqa ıe bolady. Ekonomıkalyq yntymaqtastyqtyń eki negizgi baǵytyn kórip otyrmyn: energetıka jáne jańartylatyn energııa kózderi salasy. Óıtkeni Ortalyq Azııa jel jáne kún energetıkasyn damytýǵa arnalǵan keń aýmaqtardyń arqasynda jańartylatyn energııa kózderi úshin úlken áleýetke ıe. Aımaqtaǵy mańyzdy shıkizat materıaldary, olardy ıgerý erekshe qyzyǵýshylyq týdyrady. Biz qazir sırek kezdesetin jer materıaldaryna kelgende Qytaıǵa táýeldimiz. Osy turǵyda Ortalyq Azııamen yntymaqtastyq shıkizat jetkizýdi ártaraptandyrýǵa kómektese alar edi. Eýropa men Ortalyq Azııa qatynastaryndaǵy jańa kezeńge úmittenemiz, – dedi ol.
Aldaǵy talqynyń basty taqyryby – jahandyq ekologııalyq apattyń mysaly – Aral daǵdarysy. Sarapshylar men úkimet ókilderi zardap shekken aımaqtardaǵy jerlerdi qalpyna keltirý, shóleıttenýmen kúresý jáne klımattyń ózgerýiniń áleýmettik-ekonomıkalyq saldaryn jeńildetý boıynsha barlyq sheshimdi qarastyrady.
Jıynnyń negizgi qorytyndysy Samarqand forýmynyń qorytyndy qujaty – «Jasyl» damýdyń óńirlik tujyrymdamasynyń tusaýkeseri bolady. Ol klımattyń ózgerýi salasyndaǵy Ortalyq Azııa elderiniń birtutas óńirlik kózqarasyn qalyptastyrýǵa negiz. Onda jetekshi halyqaralyq uıymdardyń aımaqtaǵy ekologııalyq problemalardy sheshýge degen kózqarasy kórsetilmek.