Ortalyq Azııa dáýiri, qazaqtyń qymyzyn eksporttaý: halyqaralyq sarapshylar jahandyq máselelerdi qozǵady
Keıingi birneshe jylda álemdik ekonomıka pandemııa daǵdarysy, shekten shyqqan ınflıatsııa, elder arasyndaǵy qaqtyǵystar jáne basqa da kúızelisterdi birinen soń birin eńserip álek. Bul jaǵdaıdyń bári ótken jyldardaǵy jahandyq ósý dınamıkasyn «joıyp», bólshektený úrdisin jedeldetedi.
Halyqaralyq valıýta qory jahandyq ekonomıkanyń ósimi 2023 jyly 2,9%-ǵa deıin baıaýlaıdy dep esepteıdi. 2000 jyldardyń basynan beri jyldyq ortasha kórsetkish 3,8% bolyp kelgen edi. Bıylǵy boljam odan aıtarlyqtaı tómen.
Sonymen qatar, jahandyq qaryz daǵdarysy sııaqty kúrdeli qurylymdyq mindetter sheshilmeı keledi, al bul jalpy kúıreýge ákelýi múmkin. Halyqaralyq qarjy ınstıtýtynyń málimetinshe, jahandyq qaryz qazirdiń ózinde 305 trıllıon dollarǵa, ıaǵnı álemdik JІÓ-niń 348%-yna jetken. Mundaı kúrdeli jaǵdaı álemdik ekonomıkanyń aldaǵy kúızelisterge tótep berýin qıyndatyp, osal etedi.
Qazir álem ekonomıkasy qandaı jaǵdaıda? Qandaı kedergilerdi eńserýi kerek? Jahandyq qarjy qanshalyq turaqty bola alady? Ortalyq Azııa jáne Qazaqstannyń aldaǵy baǵyty qandaı bolady? Osy jáne ózge de máselelerdi elorda tórinde jınalǵan halyqaralyq sarapshylar talqylady. Olar «Beıbitshiliktiń jańa formýlasy: transformatsııa qarsańynda» degen taqyryp aıasynda dóńgelek ústel basynda oı talqy jasady. Taqyryp Eýrazııadaǵy qaýipsizdik tásilderin ázirleý qajetine baılanysty tańdalǵan. Tolyǵyraq Kazinform sarapshysynyń materıalynda.
Ortalyq Azııa dáýiri – jańa ıntegratsııa
Eki kúnge sozylǵan otyrystyń bir sessııasynda sarapshylar Ortalyq Azııanyń ıntegratsııasyn keńeıtý jáne óńirlik damýdyń jańa perspektıvalaryn sóz etti. Olardyń pikirinshe, búginde álem qaýymdastyǵyn alańdatatyn negizgi másele – jarty ǵasyr boıy qalyptasqan halyqaralyq tártiptiń joıylýy. Sondyqtan spıkerler órkenıetti joıatyn qıyndyqtarǵa qarsy turýdyń tıimdi quraldaryn tabýdyń mańyzyn atap ótti.
Sondaı-aq, sarapshylardyń elordada jınalýy da tegin emes. Sebebi, mamandardyń aıtýynsha, túrli el arasyndaǵy qaqtyǵystardy sheshýdegi Qazaqstannyń róli joǵary, sondaı-aq qazir Ortalyq Azııada jańa ıntegratsııa júrip jatyr.
– Qazir aımaqtyq (Ortalyq Azııada – red.) ıntegratsııa protsesi júrip jatyr. Damý áldeqaıda qarqyndy jáne ekonomıka syrtqy álemge ashyq. Ekonomıkalyq turǵydan bul Ortalyq Azııany barlyq elmen yntymaqtastyqty damyta otyryp, barǵan saıyn kúsheıtedi. Biz aýmaqtyq máselelerdi sheshý qıyn ekenin bilemiz. Degenmen, aldymen qaqtyǵystardy toqtatý kerek. Bul – shyndyq. Aldymen aýmaqtyq máselelerdi tolyq sheship, keıin bitimge kelý múmkin emes. Sondyqtan aldymen soǵystardy toqtatý kerek, sodan keıin aýmaqtyq máselelerdi sheshý úshin beıbitshilik úderisin alǵa jyljytý qajet. Qazaqstan – óńirlik máselelerde oń bastamalardy alǵa tartatyn el. Sol sebepti, Qazaqstanda daýlardy sheshýge baǵyttalǵan kóptegen mańyzdy úderister júrip jatyr. Bul turǵyda Qazaqstan óte mańyzdy rol atqarady, – dedi Reseı jáne Ortalyq Azııany zertteý ortalyǵynyń professory, Fýdan ýnıversıteti, Beıjiń halyqaralyq dıalog klýbynyń aǵa ǵylymı qyzmetkeri Chjao Hýashen.
Sarapshy Ortalyq Azııa ekonomıkalyq turǵydan ashyq bolýy – aımaqtyń damýy úshin mańyzdy ekenin atap ótti. Budan bólek elder arasyndaǵy áskerı qaqtyǵystar toqtasa, onda damý qarqyny da joǵarylaıtynyn aıtady.
– Ortalyq Azııanyń álemde alatyn orny qashanda mańyzdy. Dúnıede Azııa dáýiri nemese Qytaı dáýiri keldi degen sóz jıi aıtylady. Men álemdi olaı sıpattamas edim. Beıbitshilik bir aımaqqa nemese memleketke emes, barlyq halyqqa ortaq. Búginde jahanda ózekti máseleler óte kóp. Álem tez jáne óte kúrt ózgerip jatyr. Degenmen, jeke alǵanda, ár aımaqtyń da máseleleri bar. Mysaly, ashyqtyq, ásirese ekonomıkalyq turǵydan. Bul – bizdiń aımaq (Ortalyq Azııa – red.) úshin mańyzdy máselelerdiń biri. Damytýymyz kerek. Ekinshi másele – áskerı qaqtyǵystardy toqtatý. Bir qýanarlyǵy, aımaǵymyzda bári turaqty. Іri áskerı qaqtyǵystar joq. Biz qaqtyǵys bolyp jatqan aımaqtardy beıbitshilikke shaqyramyz, – dedi Chjao Hýashen.
Al, Brýkıngsk ınstıtýty turaqty damý ortalyǵynyń bas ǵylymı qyzmetkeri, Dúnıejúzilik banktiń burynǵy vıtse-prezıdenti (1991-2003) Iohannes Lınn Ortalyq Azııanyń «Soltústik-Ońtústik» halyqaralyq kólik dálizin (INSTC) damytýǵa qosqan úlesin atap, elektr energııasy, gaz tasymalyna qatysty jobalarǵa toqtaldy.
– INSTC-tiń ósýi Ortalyq Azııany qamtıdy, mysaly, Pákistanǵa jáne odan ári Úndistanǵa elektr energııasyn jetkizý jobalary, sondaı-aq Túrikmenstannan Azııaǵa gaz qubyrynyń qurylysy... Ortalyq Azııa-Ońtústik Azııa elektr energııasyn jetkizý jáne saýdalaý jobasy (CASA-1000) Qyrǵyz Respýblıkasy, Tájikstan, Pákistan jáne Aýǵanstan qurǵan mańyzdy yntymaqtastyqty kórsetedi. Bul – óńirdegi energetıkalyq yntymaqtastyqty tereńdetý jáne perspektıvaly transshekaralyq elektr energııasy saýdasyn damytý jolyndaǵy mańyzdy qadam bolmaq, – dedi Iohannes Lınn.
Qymyzǵa qyzyqqan amerıkalyq
Aq úıdegi (AQSh – red.) Qorǵanys departamentiniń keńesshisi Edvard Lýttvak Ortalyq Azııa elderiniń ekonomıkasyna ótken qaqtyǵystardyń qalaı áser etkeni týraly pikirin aıtyp, Ortalyq Azııa, onyń ishinde Qazaqstannyń eksportty arttyrý keregine toqtaldy. Sarapshy «ol úshin aımaqtaǵy ekonomıkaǵa ınternatsıonalızm jetpeı turǵanyn» aıtady.
– Árıne, tikeleı emes, janama túrde Ortalyq Azııanyń ekonomıkasy bul qaıshylyqtan zardap shegip otyr. Biraq men myna mańyzdy nárseni aıtqym keledi: Ortalyq Azııada ekonomıka kóbirek ınternatsıonaldanýy (ulttar arasyndaǵy dostyq pen yntymaqtastyqty ýaǵyzdaıtyn ıdeologııa – red.) kerek. Bul qazir eksport jetkilikti bolýy qajet degendi bildiredi. Qazaqstan men Ortalyq Azııada eksport jetkiliksiz, – dedi Edvard Lýttvak.
Sarapshy qarapaıym mysal aıtty. Ulttyq ónimdi brendtep, álemdik naryqqa shyǵarýdy usyndy. Biraq ol úshin, eń aldymen, qazaqtyń ózi «áreket etýi» kerek. Oǵan qazaqtyń «ózi kedergi» degenge keltirdi. Sebebi, oǵan qymyz unaıdy, satyp alýǵa daıyn. Biraq qazaqtyń kásipkerleri ony AQSh-ta satpaıdy.
– Maǵan qymyz qatty unaıdy. Biraq men ony Vashıngtonda satyp ala almaımyn. Qazaqtyń ózi bızneske, eksportqa beıim bolýy kerek. Tabysty ekonomıkalar eksportqa baǵyttalǵan. Mysaly, qymyzdy arnaıy sýsyn retinde satyp alýǵa bolady. Mundaǵy jaǵdaı qandaı qaqtyǵystar bolyp jatqanyna nemese kúshter araqatynasynyń qandaı bolýyna baılanysty emes. Bul kásipkerlik qabiletke qatysty. Bul Reseıge nemese Beıjińge baılanysty emes. Bul qazaqtardyń ózderiniń kásipkerlik qabileti men iskerlik baǵdaryna baılanysty, – deıdi amerıkalyq spıker.
Qoryta aıtqanda, sarapshylar budan ózge de túrli taqyryp tóńireginde sóz qozǵady, degenmen, túıgenimiz – elimizdiń ekonomıkalyq jaǵdaıyna álemdegi qandaı da bir qaqtyǵystar áser etetini sózsiz, biraq damý úshin kedergi de bola almaıdy. Biz jaqsyny syrttan izdep, ózgege qyzyqpaı, barymyzdy ilgeriletýimiz kerek. Oǵan amerıkalyq saıasatker aıtqan qymyzdyń mysaly-aq jetkilikti.
