Ortaǵasyrlyq Saraıshyq – Ulyq ulystyń astanasy
ATYRAÝ. KAZINFORM – Erteń Atyraýda Ulttyq quryltaıdyń úshinshi jıyny ótedi. Buǵan deıin Ulttyq quryltaıdyń birinshi otyrysy Ulytaýda, ekinshi otyrysy Túrkistanda ótken edi.
Byltyr Memleket basshysy «El tarıhynda aıryqsha orny bar taǵy bir aımaq – Atyraý oblysy. Ondaǵy áıgili Saraıshyq qalasynda ataqty handarymyz ordasyn tikken. Men Ulttyq quryltaıdyń kelesi otyrysyn osy shejireli aımaqta ótkizýdi usynamyn», - degen bolatyn.
Endi mine, kúni erteń sáýleti men mádenıeti týraly talaı tarıhshy tamsana jazǵan shejireli aımaqta ıgi jaqsylar bas qosady.
Ortaǵasyrlyq tarıhı qalanyń orny Mahambet aýdanyndaǵy Saraıshyq aýylynda Jaıyq ózeniniń jaǵasynda ornalasqan. Segiz jyl buryn tarıhı mekendi saqtap qalý úshin ózen jaǵalaýyn bekitý jumysy bastalǵan. Al, byltyr jańa sapar ortalyǵy ashyldy. Tarıhı qalanyń orny sheteldik týrıster qyzyǵatyn arheologııalyq eskertkishter qataryna engen. Máselen, Saraıshyq mýzeı-qoryǵynyń tarıhymen tanysýǵa 2021 jyly 12 myń, 2022 jyly 18,5 myńnan asa adam kelgen.
HІІІ ǵasyrdan buryn bastalǵan tarıh «Saraıshyq memlekettik tarıhı-mádenı mýzeı-qoryǵy» RMQK dırektory, tarıh ǵylymdarynyń doktory Ábilseıit Muqtardyń pikirinshe, qazaq dalasyndaǵy eń kóne tarıhı qala Uly Jibek jolyndaǵy saýda ortalyqtarynyń biri bolǵan. Ortaǵasyrlyq qalanyń tarıhy tym tereńde jatyr. Jazba derekter de kóp. Óıtkeni, Saraıshyq – Ulyq ulystyń astanasy deńgeıine jetken qala.
«Bul oraıda aldymen ortaǵasyrlyq zertteýshi Ábilǵazynyń eńbegine nazar aýdarý kerek. Óıtkeni shejireshi Ulyq ulys hany – Berke týraly jaza kelip: «Bir kúni attanyp, aǵasynyń (Batýdyń) saldyrǵan Saraıshyq atty shaharyna bardy» dep anyq kórsetedi. ıAǵnı, qalany tikeleı Ulyq ulys tarıhymen baılanystyrady. Degenmen qalanyń negizsiz jerde paıda bolmaıtynyn eskersek, onyń tarıhy tereńde jatqanyn sezinesiń. Kezinde bul týrasynda Álkeı Marǵulan oryndy eskertken bolatyn. Saraıshyqtyń ataǵy Ulyq ulys tusynda álemge jaıyldy. Batý jáne odan keıingi el bıleýshileri zamanynda Saraı-Batý (Saraı ál-Mahrýs), Saraı-Berke (Saraı ál-Jadıd), Saraıshyq qalalary mańyzdy saıası, ekonomıkalyq ortalyqqa aınaldy.
Ortaǵasyrlyq derekterge súıene aıtsaq, Saraıshyqta Berke han, Toqty han musylmandyqty qabyldady. Jánibek han, Berdibek han taqqa otyryp, el basqardy. Saraı-Batý tarıhyn zertteýshi ǵalym E.Pıgarev 1242/43-1313 jyldary Edil-Jaıyq aralyǵynda astana deńgeıine jetken eki qalany – Saraı al-Mahrýs pen Saraıshyqty kórsetedi. Al, ózimiz burynnan ańyz qylyp aıtatyn áz-Jánibek han tarıhy da Saraıshyqpen baılanystyrylady. «Aqqý kóli» men «Altyn qaıyq» týraly ańyzdar astarynda úlken tarıh bar. Saraıshyq Eýropa men Azııany baılanystyrǵan altyn kópir boldy. Qalanyń mańyzdy kerýen jolynda ornalasqanyn Ulyq ulys zamanynda-aq Ibn Batýta (1333-1334), Djovannı Marınollı (1338-1353), ıspan pirádary Pashalııa (1335-1339), aǵaıyndy kópester Frantsısko men Domınıko Pıtsıganıler (1367) atap ótedi.
Osyǵan baılanysty Altyn Orda kezeńin zertteýshi R.Pochekaev «Saraıshyqty kerýen joldarynan alym-salyq jınaıtyn ákimshilik ortalyq boldy» dep esepteıdi. Qazir Saraıshyq ornynda júrgizilgen arheologııalyq qazbalar onyń Ulyq ulystyń basty qalalarynyń biri bolǵanyn aıǵaqtaıdy. Qazba kezinde ashylǵan keshendi saraı, turǵyn jaılar, odan tabylǵan qysh buıymdar, qytaılyq seladon ydysy, ırandyq syrly qysh túrleri qalanyń baı-qýatty bolǵanyn dáleldeıdi», - deıdi Ábilseıit Muhtar.
Dırektordyń deregine súıensek, HІІІ-HVІ ǵasyrlarda Saraıshyqta Altyn Orda, Noǵaı Ordasy, Qazaq handyǵy bıleýshileri jerlengen panteon bolǵan. Qazir Saraıshyqta «Handar panteony» eskertkishi bar.
«Jazýshy Ánes Saraı Saraıshyqqa kelgende Shynııaz Shanaıuly aqyn eńbekteriniń alǵashqy basylymynda «Saraıshyqta bar deıdi, 9 hannyń molasy» degen joldar bolǵanyn aıtqan edi. Biz osy máseleni saralaýdy qolǵa aldyq. Aldymen, panteon boldy ma? Bul týrasynda 1459 jylǵy venetsııalyq monah Fra Maýronyń kartasynda Jaıyqtyń oń jaǵalaýyna salynǵan, kúmbezben belgilenip, «Bıleýshiler qabirstany» dep jazylǵan derekti negizge alaıyq. Keıin bul HVІІІ ǵasyrda orys ǵalymdary P.Rychkov, P.Pallas, HІH ǵasyrda A.Levshın eńbekterinde kórinis tabady. 1937 jyly Saraıshyqta alǵashqy keshendi arheologııalyq qazba júrgizgen N.Arzıýtov «Altyn Orda handarynyń jerlengen jeri» dep, 1950 jyly G.Patsevıch «Saraıshyqta Joshy ulysynyń astanasy jáne alǵashqy Altyn Orda handarynyń jerlengen orny bolǵandaı» dep jazdy. 1950 jyly Á.Marǵulan: «Jazba qaınar kózderinen baıqaýymyzsha, HV-HVІ ǵasyrlardaǵy tamasha sáýlet eskertkishteri qazaq handary Jánibek pen Qasym hanǵa Saraıshyqta turǵyzyldy... 1524 jyly Saraıshyqta qazaq hany – Qasymnyń qaza taýyp, jerlengeni qaınar kózderinen belgili» degen toqtamǵa keldi. Saraıshyqta ótken ǵasyrdyń 90-jyldary qazba jumystaryn júrgizgen Z.Samashev pen D.Taleev maqalasynda: «Kóptegen ǵylymı problemanyń kóleńkesinde kórinbeı kelgen máseleniń biri sol handar jerlengen kóne qorymdy taýyp zertteý edi. Bir aıǵa sozylǵan izdeý jumystarynyń nátıjesinde handar jerlengen zırattyń ornalasqan terrıtorııasyn anyqtaý múmkindigi týdy» dep jazǵan bolatyn. Bir sózben aıtqanda, olar el bıleýshileri jerlengen panteon ornyn anyqtap, syzbasyn jasady», - deıdi ol.
Onyń paıymynsha, zertteýshiler Saraıshyqtyń tarıhy HІІІ ǵasyrdan burynǵy kezeńnen bastalatynyna toqtalǵan. Eń mańyzdysy, Saraıshyq Qazaq handyǵynyń astanasy bolǵan. Tarıhı qalanyń ornynan tabylǵan qundy jádigerler de az emes. Endi sol jádigerdiń bári sapar ortalyǵynyń alty ekspozıtsııalyq zaly men kórme pavılonyna qoıylǵan. Altyn Orda kezeńindegi Saraıshyqtyń maketin jasaýǵa ǵalymdar kómektesken. Barlyq ekspozıtsııanyń mýltımedııalyq nusqasy jasalǵan. Bul sapar ortalyǵyna keletin qonaqtardyń qazaq, orys jáne aǵylshyn tilderinde aqparat alýyna múmkindik beredi.
Qasym han Saraıshyqta jerlengen be?
Ortaǵasyrlyq Saraıshyq qalasynyń ornynda jyl saıyn arheologııalyq qazba jumysy júrgizilip keledi. Máselen, 2020 jyly Altyn Orda men Noǵaı Ordasynyń, keıin Qazaq handyǵynyń bas shahary atanǵan Saraıshyq qalasynyń ornynan ózgeshe qabirhana tabylǵan. Tarıhı derekterge súıenip, zertteý júrgizgen arheologter qabirhananyń ultymyzdyń uly tulǵasy – Qasym hannyń jerlengen orny bolýy múmkin ekenin joqqa shyǵarmaıdy.
«Ortaǵasyrlyq zertteýshiler eńbekterine nazar aýdarsaq, 1602 jylǵy Qadyrǵalı Jalaıyrdyń «Shejireler jınaǵynda» Qasym han «aqyrynda Saraıshyqta dúnıe saldy. Bul kúnderi onyń qabiri Saraıshyqta jatyr», 1665 jylǵy Ábilǵazynyń «Túrik shejiresinde» Altyn Orda handary Toqtaǵý han jóninde «patshalyq ómiri alty-aq jyl boldy, Saraıshyq shaharynda jerlendi» dep, Jánibek han týraly «ol on jeti jyl patshalyq qurdy. Saraıshyqta jerlendi» dep jazylǵan. Buǵan qosymsha Ótemis qajynyń, Ábilǵazynyń, Abdýlǵaffar Qyrymıdiń jáne noǵaı jyrlaryndaǵy janama derekterge súıene otyryp, Saraıshyqta Altyn Orda handary Móńke Temir han, Berdibek han, Toqtamys hannyń basy, qazaq handarynyń atasy Baraq han jerlengen degen boljam jasaımyz», - dep túsindirdi Ábilseıit Muhtar.
Mýzeı-qoryq dırektorynyń aıtýyna qaraǵanda, reseılik ǵalym V.Trepavlov: «Saraıshyqta Jánibektiń, Buryndyqtyń jáne Qasymnyń ordasy boldy» degen. Demek, Qazaq handyǵyndaǵy alǵashqy handar Saraıshyqty eshqashan nazarynan tys qaldyrmaǵan.
«Tulǵa tarıhyndaǵy zertteletin máseleniń biri – Qasym hannyń jerlengen jeri. Onyń Saraıshyqta jerlengenine esh talas joq. Kezinde ony ǵulama ǵalym Álkeı Marǵulan da izdedi. Biraq KSRO kezinde Qazaq memlekettiliginiń tarıhyna qarsy shovınızm saıasaty oǵan jol bermedi. 1950 jylǵy Saraıshyqtaǵy qazba jumystarynan soń qysym kórgen Álkeı atamyz bul máselege qaıta oralmady. Keıingi izdestirý jumystaryn táýelsizdik jyldary Zeınolla Samashev bastaǵan arheologter júrgizdi. Degenmen olar qazba jumysynyń sońynda: «Handar jerlengen zırat tabylǵan jerden jazba derekterde attary atalatyn handardyń qabirleriniń ornalasqan jeri anyqtalǵan joq. Sondyqtan keleshekte bul máselege qaıtyp oralýymyz múmkin» degen qorytyndyǵa keldi.
Qasym hannyń Saraıshyqta jerlengenine birneshe dáleldi derek bar. Birinshiden, 1840 jyldary Jáńgir han Bókeıhanuly Saraıshyqqa kelgende uly atasynyń basyna belgi qoıyp, «Han molasy» atalatyn aýmaqty qorshatqan eken. Keıin bul belgi joǵalǵan.
Ekinshiden, atyraýlyq ǵalymdar 2019 jyly Reseıdiń muraǵatynan Saraıshyq qalasynyń kóne estelik-syzbasyn taýyp ákelgen edi. Orystyń zertteýshi-ǵalymy Alekseı Alekseev 1861 jylǵy eńbeginde han zıraty ornyn anyq kórsetip, ony «áýlıe-sklep» dep belgilepti. Ol ózi kórgen «Han molasyn» kúmbezdi ári eńseli kesene bolǵanyna sıpattama beripti. Ǵalym kúmbezdiń úsh jaǵynda terezesi, al shyǵysynda esigi bolǵanyn jazǵan.
Úshinshiden, jergilikti arheologter de Saraıshyqtyń tereńge jasyrylǵan kómbedeı shejireli tarıhyn udaıy zerttep keledi. Sol zertteýlerge qaraǵanda, Alekseı Alekseev keltirgen derekter ashylyp jatqan keseneniń sulbasymen sáıkes keletini anyqtaldy.
Al, keıingi jyldary tabylǵan tarıhı derekter de Saraıshyqta Qasym hannyń jerlengenin tolyqtaı aıǵaqtaıdy. Hannyń jerlengen ornyn anyqtaý maqsatyndaǵy ekspedıtsııamyz jemisti boldy deýge negiz bar. Alekseı Alekseevtiń jazbasynda aıtylǵan málimetter men qabirhananyń sáıkestigi 99 paıyzǵa rastalyp otyr», - deıdi tarıh ǵylymdarynyń doktory Muhtar Ábilseıit.
Sol jyly «Han molasy» qazbasyndaǵy saǵanadan qyzǵylt matanyń qaldyǵy tabylǵan. Restavrator Tetıana Krýpa júrgizgen zertteýdiń nátıjesinde bul órnekter salynǵan qyzyl barqyt mata ekeni anyqtalǵan. Toqyma ónimi – tek jibekten toqylǵan, altyn jalatylǵan kúmis jipteri bar óte sapaly mata. Onyń shyqqan jeri Osman ımperııasy bolýy múmkin. Al, kezeńi boıynsha XV-XVI ǵasyrlarǵa sáıkes keledi. Bederli barqyt matadan tigilgen kıimder sol kezde sánge aınalǵan. Sol sebepten, baı ári bedeldi adamdar osyndaı matadan kıim tiktirgen.
