Óndiriste qoldanylmaıtyn kereksiz jobalardy qarjylandyrýdy toqtatý qajet — ǵalym
PETROPAVL. KAZINFORM — 12 sáýir — ǵylym qyzmetkerleriniń kúni. Soltústikqazaqstandyq Vıtalıı Savınkın 120-dan astam ǵylymı eńbektiń avtory, ónertabystaryna onnan astam patent alǵan ǵalym. Qozybaev ýnıversıtetinde eńbek etetin oqytýshynyń jetekshiligimen 20-ǵa jýyq magıstr men PhD doktor daıarlandy.
— Vıtalıı Vladımırovıch, siz kólik jáne mashına jasaý salasynda eńbek etip júrsiz. Nelikten bul baǵytty tańdadyńyz?
— Tańdaýyma kóbinese kúrdeli kóterý, energetıkalyq jabdyqtar qoldanylatyn arnaıy maqsattaǵy tehnıkaǵa, avtomobılderge jáne erekshe mashınalarǵa degen qyzyǵýshylyǵym áser etti. Olardyń qýaty, dızaınnyń kúrdeliligi árqashanda tań qaldyrady jáne olardy jobalap, jınaǵan, jóndep jáne tehnıkalyq qyzmet kórsete biletin adamdy ınjener retinde qurmetteımin. Ári bul salaǵa suranys qashan da bolady.
— Bolashaǵyńyzdy ǵylymǵa arnaıtynyńyzdy siz stýdent kezińizde-aq bildińiz be? Zertteýge degen umtylys qashan paıda boldy?
— Joq, ǵylymmen jáne ǵylymı-pedagogıkalyq qyzmetpen aınalysamyn degen oı bolǵan joq. Men de kópshilik sııaqty alǵan bilimimdi óndiriste júzege asyrǵym keldi, kólik salasyndaǵy ınjenerlik mindetterdi sheship, mehanızmderdi jetildirgim keldi. Dıplomdyq jobany jazý kezeńinde aǵa oqytýshy Andreı Lvovıch Dermannyń jetekshiligimen biz qatty turmystyq qaldyqtardy shyǵaratyn arnaıy maqsattaǵy KAMAZ avtokóliginiń gıdravlıkalyq júıesin jýý boıynsha jańa stend ázirledik. Keıin zııatkerlik menshikke patent resimdedik. Múmkin, bul nátıje meniń bolashaǵymdy aıqyndap bergen shyǵar. Alaıda, ýnıversıtetti bitirgen kezde elde kóptegen kásiporyndar jabyldy, avtomobılderge qyzmet kórsetý, jóndeý mınımýmǵa deıin qysqardy, óndiriste tehnologııa damýyn toqtatty. Biraq kólik qyzmetterine suranys artty.
Joǵary oqý ornyn bitirgen kezde dıplomdy qorǵaý nátıjesi boıynsha maǵan «Avtomobıl kóligi» kafedrasynda qalyp, ınjenerlik kadrlardy daıarlaýdy júrgizý usyndy. Oqytýshynyń assıstenti retinde men zerthanalyq jumystar júrgizdim jáne keıbir bólshekterdi, túıinderdi jańartyp, olarǵa syzbalar jasaýǵa tyrystym. Men óz ıdeıalarymdy «Tehnopark» ótkizetin konferentsııalarda aıtyp, konkýrstarǵa jiberdim. Bólshekterdi joǵary kontsentratsııalanǵan plazmalyq energııa kózderimen qalpyna keltirý tehnologııasyn ázirleý boıynsha meniń alǵashqy pılottyq jobam 3 orynǵa ıe boldy jáne 300 myń teńge syıaqy aldym. 2006 jyly jáne jas maman úshin bul óte úlken aqsha boldy. Árıne, bul maǵan qanat bitirdi, qarjylyq qoldaýdan basqa, qazylar alqasynda otyrǵan ınjenerler men óndiris ókilderi meniń tehnıkalyq sheshimderimdi maquldap, olardy ómirsheń dep tanydy. Meniń oıymsha, bul — ǵylymmen aınalysýǵa serpin berdi.
— Ǵylymı jáne oqytýshylyq saladaǵy qyzmetińizde qandaı qıyndyqtardy jeńýge týra keldi?
— Olar is júzinde kóp boldy. Qarajaty jáne tanys ınjenerleri joq, biraq ǵylym men kásibı qyzmette úlken nátıjege qol jetkizgisi keletin adamnyń ár qadamy — osy kedergini jeńý. Mysaly, teorııalyq nátıjeler men esepteýlerdi rastaý úshin maǵan óndiriste eksperımentter júrgizý qajet boldy. Muny bári jabylǵan kezde qalaı júzege asyrýǵa bolady? Eksperımenttiń erekshelikterin jáne qajetti jabdyqty biletin mamandy qaıdan tabýǵa bolady? Sonymen birge tájirıbe júrgizý úshin qarjy men qajetti materıaldardy izdeý mindeti turdy. Olardyń bir bóligin maǵan mashına jasaý salasynyń kóptegen tehnologııalarynyń bastaýynda turǵan, bilikti ınjenerlerdiń arqasynda «Remplazma» JShS berdi. Óz nátıjelerimdi ǵylymı jýrnaldarda jarııalaı bastadym. Osylaısha meni Omby qalasyndaǵy Sibir avtomobıl-jol akademııasynda baıqap, dıssertatsııa qorǵaýdy usyndy. Biraq ol úshin men bazalyq bilim berýdi jáne onyń Reseı deńgeıine sáıkestigin rastap, basqa eldiń normatıvtik qujattary boıynsha birqatar ǵylymı talaptardy oryndaýǵa týra keldi. Bul ońaı bolǵan joq, biraq onyń bárinen óttim.
— Siz izdenýge, ǵylymmen aınalysýǵa motıvatsııany qaıdan alasyz?
— Bolashaǵy bar tehnologııalar týraly oqyp-bilý, álemge tanylǵan ǵalymdardyń eńbekteri — negizgi motıvatsııa. Innovatsııalarǵa, mashına jasaý óndirisiniń tıimdiligin arttyrýǵa qatysyp, úlesińdi qosý erekshe yntalandyrady. Magıstranttar men doktoranttardy oqytý úshin zamanaýı zertteý jabdyqtaryn satyp alý jáne ony oqý protsesinde qoldaný múmkindigi de motıvatsııa beredi.
— Mansabyńyzdaǵy eń mańyzdy sátter týraly aıtyp berińizshi…
— Árıne, meniń kandıdattyq jáne doktorlyq dıssertatsııalardy qorǵaýym, qaýymdastyrylǵan professor ǵylymı ataǵyn alýym, kólik jáne mashına jasaý mamandyqtary boıynsha doktorantýra men dıssertatsııalyq keńester ashý ómirimdegi mańyzdy qadamdar. Professorlyq-oqytýshylar quramy qatarynan komanda quryp, «Mashına jasaýdaǵy robototehnıka jáne ınnovatsııalyq tehnologııalar», «Injınırıng jáne ınnovatsııalyq-ólsheý tehnologııalary», «Vagondardy jóndeý, paıdalaný jáne tehnıkalyq qyzmet kórsetý» jańa mamandyqtaryn ashýǵa uıytqy boldym.
Mańyzdy oqıǵa — Qazaqstan Ulttyq ınjenerlik akademııasynyń korrespondent-múshesi ataný. 2016 jyly QR BǴM buıryǵymen «Metrologııa» ǵylymı-tehnıkalyq jýrnalynyń redaktsııalyq alqasynyń quramyna bekitildim. 2017 jyldan bastap European Journal of Materials Science and Engineering (EJMSE) published by The Gheorghe Asachi Technical University of Iasi (Rýmynııa) redaktsııalyq alqasynyń múshesimin.
— Siz qazir jumys istep jatqan taqyryp týraly aıtsaq, bul saladan habary joq adamǵa «temirjol quramynyń dońǵalaq juptaryn lazerlik qalpyna keltirýdiń resýrs únemdeıtin tehnologııasy bar jańa joǵary ónimdi mobıldi temirjol kesheniniń» ne ekenin túsiný qıyn. Qarapaıym tilmen onyń ne ekenin jáne qaıda qoldanylatynyn túsindirseńiz?
— Qoldaný salasy — temirjol kóligi. Temirjol quramynyń, vagonnyń dóńgelek juby aıdalada isten shyqty delik. Joldaǵy jóndeý pýnktteri men depoǵa alys. Bizdiń ázirleme oqıǵa ornyna keledi jáne dalada jóndeý zaýyty deńgeıinde, ıaǵnı joǵary sapada dońǵalaq jubyn lazerlik tehnologııamen jóndeıdi.
— Aldaǵy on jylda kólik tehnologııasy men mashına jasaýdyń bolashaǵyn qalaı kóresiz?
— Olar — alys qashyqtyqqa júretin, pılotsyz basqarylatyn kólik quraldary, qoıma sharýashylyǵynyń logıstıkasynyń robottandyrylýy. Mashına jasaý salasynda tehnologııalyq protsesterdi robottandyrý men avtomattandyrýdy damytý, mehanızmderdiń de, jalpy óndiristiń de tsıfrlyq juptaryn damytý. 3D basyp shyǵarý jáne lazerlik skanerleýdiń addıtıvti tehnologııalaryn damytý.
Qazirdiń ózinde bul salada tań qaldyratyn ınnovatsııalar jeterlik. Máselen, 3D prototıpteý, lazerlik dánekerleý tehnologııasy. Bul tehnologııalardyń damýy bolashaq jańa mamandyqtardy qalyptastyrady: turmystyq robottardyń ınjener-konstrýktory, 3D basyp shyǵarýdyń materıaltanýshysy, tsıfrlyq ınjener-konstrýktor, vırtýaldy 3D prototıpteý jónindegi ınjener, buıymdardyń tsıfrlyq synaýshysy jáne t. b. Olar 2030 jylǵa qaraı suranysqa ıe bolady. Al biz «Kólik jáne mashına jasaý» kafedrasynda bul mamandardy búginnen bastap daıyndaı bastadyq, onyń qazir Qazaqstanda básekelesteri joq.
— Barlyq daryndy mamandar shetelge ketti degendi jıi estımiz. Bul qanshalyqty shyndyq?
— Ókinishke qaraı, mundaı fakt bar. Biliktiligi joǵary mamandar Qazaqstannan ketip, óz áleýetin basqa elderde iske asyrady, al kelgender mınıstrlik tóleıtin grant boıynsha qysqa merzimge ǵana qalady jáne qaıtadan ketedi. Eldiń tehnologııalyq jáne zııatkerlik táýelsizdigin qamtamasyz etý úshin biz resýrstardy únemdeıtin tehnologııalardy engizetin jáne túlekterimizdi jumysqa ornalastyratyn óndiristik kásiporyndarmen birlesip, olardyń bazasynda joǵary bilikti kadrlardy daıyndaımyz. Petropavlda áriptestik ornatqan on shaqty kásiporyn bar. Búgingi tańda stýdentterge ádemi slaıdtar men beınefılmder kórsetpeı, qazirgi zamanǵy jabdyqtardy, naqty ınnovatsııalardy tikeleı kórsetý qajet.
— Jastardyń ınnovatsııalyq jobalaryn damytý úshin búgin ne qajet dep oılaısyz?
— Barlyq jobalardy — óndiriste qoldanylmaıtyn, kórineý iske asyrylmaıtyn kereksiz jobalardy qarjylandyrýdy toqtatý qajet. Mamandar men joǵary tehnologııalyq jabdyqtardyń joqtyǵyn moıyndaý. Taǵylymdamadan ótip jatqan jas ǵalymdardan aǵylshyn tilin bilýdi emes, óz salasyndaǵy naqty nátıjelerdi talap etý. Ǵylymı dárejeler berý boıynsha saraptamalyq komıssııany qurýǵa jaýapkershilikpen qaraý. Kóbiniń zertteý tájirıbesi joq, granttarǵa qatyspaǵan, osy salanyń mamandary emes, maqalany basyp shyǵarýmen ǵana aınalysady. Dıssertatsııany qorǵaýda ǵylymı maqalalardyń jarııalanýyn resimdeýden bas tartý, al dıssertatsııalardyń ǵylymı jańalyǵy men praktıkalyq mańyzdylyǵyna mán berý.
— Sizdiń oıyńyzsha, ǵalym úshin ne mańyzdy? Kólik jasaý salasynda mansabyn endi bastaǵan jas mamandarǵa qandaı keńes berer edińiz?
— Men beımálimdilikten qoryqpaýǵa, ǵylym men tehnıkanyń jańa jetistikterine qyzyǵýshylyq tanytýǵa, ǵylymı jobalar konkýrstaryna qatysýǵa keńes beremin. Innovatsııa týraly ústirt emes, tereń bilim alý, jeke ýaqytty, qyzyǵýshylyqtardy, úlken nátıjeler úshin jaılylyqtan bas tartýǵa úırený. Ǵylymı zertteýlerdiń alǵashqy kezeńinde tez aqsha tabýdy maqsat etpeı, zertteýshiniń daǵdylaryn jetildirý. Jalǵan ǵylymdy, jalǵan ǵalymdy óz isiniń naǵyz kásipqoıynan ajyratýdy úırenýge keńes beremin.
Buǵan deıin otandyq ǵalymdar mıkroelektronıka úshin bolashaqtyń materıalyn ázirlegenin jazǵan edik.