Óndiris oryndary belgili bir salaǵa mamandanbasa, jahandaný dáýirinde óz ornyn taba almaıdy - S. Keshýov
- Seıitqazy Asylseıituly, ózińiz basqaryp otyrǵan ınstıtýt naqty qandaı baǵyt -baǵdardaǵy jumystarmen aınalysýda?
-1949 jyly negizi qalanǵan Aýyl sharýashylyǵyn mehanıkalandyrý jáne elektrlendirý ǵylymı-zertteý ınstıtýtynda qazir 6 zerthana bar. Olardyń negizgi baǵyttary - sýarmaly jerlerdegi ósimdik sharýashylyǵyn mehanıkalandyrý, mal sharýashylyǵyna jem-shóp daıyndaýdy mehanıkalandyrý, kókónis pen jemis-jıdek sharýashylyǵyndaǵy óndirý tehnologııalary jáne mashınalar júıesi. Sodan keıin jańarmaly energııa kózderin paıdalaný máselesi. Onyń ishinde jel energııasyn paıdalaný, mal fermalaryndaǵy qıdy óńdep tyńaıtqyshqa aınaldyrý jáne gaz alý.
- Zertteý jumystarynyń qorytyndysyn óndiriske engizý qalaı júrip jatyr?
-Tehnologııalar men ınnovatsııalyq sheshimderdi óndiriske engizý toqtamaıtyn, turaqty túrde júrip jatatyn jumys. Ýaqyt talabyna saı taqyryptar ózgerip turady. Mysaly bıyl 2009 jyly bastalǵan 3 jyldyq baǵdarlama jalǵastyrylady. Biz Aýyl sharýashylyǵy mınıstrliginiń 042 baǵdarlamasynyń sheńberinde jumys jasaımyz. Instıtýt qurylǵaly beri bizdiń ǵalymdar men konstrýktorlar jalpy 300-den artyq mashınalar, agregattar, quraldar jasap shyǵarǵan. Qazir Qostanaı men Astananyń túbindegi Aqkól degen jerde eki fılıalymyz jumys isteıdi. Qazir ortalyq pen eki fılıaldan 60 mashınany tańdap alyp katalogqa kirgizip, jarnama jasap jatyrmyz. Olardy jumys istep turǵan ózimizdiń shaǵyn zaýyttarymyzda shyǵaryp sata alamyz. Sońǵy kezde jylyjaılarǵa Qyzylorda, Almaty oblystarynan tapsyrys kóptep túsýde. Konstrýktorlyq bıýronyń mamandarymen birlesip jasaǵan bul jylyjaılar óndiriske tıimdi bolyp, sharýalarǵa unap jatyr. Degenmen qıyndyqtar da jetkilikti. Jańalyqtardy óndiriske engizýdiń ózindik máseleleri bar. Máselen ońtústik óńirde sharýa qojalyqtarynyń kópshiliginiń qarjylyq jaǵdaıy tómen. Sharýashylyǵy shaǵyn bolǵandyqtan, olardyń qarjylyq múmkindikteri shekteýli. Al aýylsharýashylyq mashınalary men jabdyqtarynyń baǵasy ondaǵan tipti júzdegen myń dollardyń ústinde. Jalpy elimizde aýyl sharýashylyǵy tehnıkasynyń qaı túri bolmasyn tolyq shyǵarylmaıdy. Belarýs traktory men kombaın ǵana qurastyrylady. Biz shóp shapqysh, shópti prestegish, jerdi jyrtatyn, tyrmalaıtyn, dándi daqyldardy egetin degen sııaqty birneshe operatsııalardy atqaratyn keıbir kúrdeli agregattardy ǵana jasaımyz. Sondaı-aq jem týraıtyn mashınalaryn, jylyjaılar, bıogaz ben 5 kVt-qa deıingi jel generatorlaryn shyǵaramyz. Jeldiń kómegimen 40 metrlik tereńdikten sý tartýǵa bolady. Tutynýshylarǵa ónimderimizdi ózimiz ornatyp, onyń minsiz jumys isteýine 1 jyl kepildik beremiz. Eger qajet dese, qondyrǵyny kútip ustaý úshin odan keıingi kezeńde de tehnıkalyq qyzmetterdi kórsete alamyz. Qazir 8 kVt-tyq jel qondyrǵysyn jasaýdy qolǵa aldyq.
- Aýyl sharýashylyǵyn mehanıkalandyrýda naryqqa zertteý jasaldy ma?
-Qazaqstan qazir eki qoldyń salasyndaı ǵana aýyl sharýashylyǵy mashınalaryn jınaıdy. Shekara ashyq tehnıkalar jan-jaqtan keledi. Onyń jaqsy jaǵy da, jaman jaǵy da bar. Jaqsy jaǵy tańdaý quqyǵynyń bolýynda. Teris jaǵy kóp jaǵdaıda sheteldik tehnıkalar bizdiń jaǵdaıǵa sáıkes kelmeıdi. Jer jyrtatyn soqadan bastap, tuqymdy sebetin jáne ony jınaıtyn mashınalarǵa deıin. Óıtkeni topyraǵymyz, klımatymyz basqa degen sııaqty. Ony eskermegen keıbir sharýalardyń arasynda satyp alǵan qymbat tehnıkalaryn biraz ýaqyttan keıin sharýashylyqqa paıdalana almaı, bosqa qańtaryp qoıǵandary da bar. Sondyqtan syrttan keletin kez-kelgen tehnıkalar men tehnologııalardy aldymen synaqtan ótkizý kerek. Bizdiń jaǵdaıǵa jaraı ma, jaramaı ma dep. Ókinishke oraı bul jumys arnaıy zań bolmaǵandyqtan áli kúnge deıin júrgizilmeı otyr. Zań bolmaǵandyqtan, oǵan eshkim moıyn burmaıdy. Ózge elderde bul tájirıbe burynnan bar. Mundaı shara kórshiles Ózbekstanda da belgili bir deńgeıde jolǵa qoıylǵan. Al bizde qazir ónimniń eńbek qaýipsizdigine sáıkestigin sertıfıkatsııalaý ǵana bar. Bizdiń paıymdaýymyzsha, onyń óndiristik jaǵdaıdaǵy jumys isteý sapasyn da tekserý qajet. Eń bolmaǵanda, aýylsharýashylyǵyna asa qajettisin synaqtan ótkizip, tutynýshylarǵa tolyq aqparat berilýi kerek. Árıne ony jaqtaıtyn da, jaqtamaıtyn da adamdar bar. Oǵan ásirese óndiriste júrgen adamdar qarsy bolýy múmkin. Tekhnıkalardy synaqtan ótkizetin bolsaq, olardyń baǵasy ósedi dep. Bizdiń oımyzsha bul negizsiz. Máselen egin jınaıtyn úlken kombaındy tolyq synaqtan ótkizý úshin 1-1,5 mıllıon teńge kerek tekserýge. Ony kóp jaǵdaıda fırmalardyń ózi synaıdy. Eger ol sapaly ónim bolsa jáne tutynýshylardyń suranysyn tolyq qanaǵattandyratyn bolsa, ol kóptep satylyp, synaqqa ketken shyǵyn ónim baǵasyna yqpal etpeıdi. Sondyqtan oǵan memlekettik saıasat kerek. Ony ǵalymdar kópten beri aıtyp júr. Fırmany ǵana oılamaı, búkil óndiristiń máselesin oılaý kerek.
- Qazir naryqty damytýdyń bir quraly retinde elimizde lızıngke kóbirek kóńil bóline bastady. Bul bizdi tyǵyryqtan shyǵara ala ma?
-Jasyratyny joq, lızıng beretin mekemeler otandyq óndirisshilerge qaraǵanda sheteldik fırmalarǵa jaqyndaý. Tipti qajetti tehnıkany jasaý úshin aldyn-ala tólem jasaıdy. Tapsyrys berýshiniń óz qarjysyna shetelde jasalǵan bul tehnıka elge ákelingen soń lızıngke beriledi. Al otandyq óndirisshilerde mundaı múmkindik joq. Olar óz qarjysyna jasaǵan azyn-aýlaq ónimine alýshyny ózderi izdep taýyp satady. Sol sebepti sharýa qojalyqtarmen jumys isteý bizge qıyn. Bireýi tólese, ekinshisi tólemdi óz ýaqytynda jasaı almaıdy, úshinshisi tipti tóleı almaıdy. Qazir ishki óndiriske jaǵdaı jasalyp jatqan joq. Qarap otyrsańyz sheteldik zaýyttarǵa bizdiń ishki naryqqa jumys isteý tıimdi. Bul kerisinshe qazaqstandyq óndiriske tıimdi bolý kerek edi. Memlekettik saıasattyń álsizdiginen qomaqty qarajat óz elimizdiń emes, basqa memleketerdiń óndirisin damytýǵa jumsalyp jatyr.
Aýyldyq jerlerdegi aýylsharýashylyǵy tehnıkalaryn jóndeıtin ortalyqtardy qaıta qurý kerek. Ol úshin zertteý júrgizý qajet. Bárin naryq retteıdi degen durys emes. Ol kózinde turǵanǵa ǵana paıdaly. Táýekel joǵary bolǵandyqtan, bankter aýylǵa barǵysy kelmeıdi. Sondyqtan mamandandyrylǵan bank qurýdy jedeldetý qajet. Sonda sharýa qojalyqtaryna uzaq merzimdik nesıe berý máselesi sheshiledi dep oılaımyn. Bul fermerlerdiń kooperatsııaǵa birigýin jedeldetedi. .
- Otandyq óndirisshilerdiń keıbir ónimderi shynynda da sapaly bolsa, nege olar salalyq kórme, jármeńkelerge qatysyp óz taýarlaryn nasıhattamaıdy?
-Bunda bizdiń ınstıtýttyń da kinási bar. Meniń munda kelgenime bir jyldaı ǵana boldy. Basqa jer turmaq, óz terrıtorııamyzda jóndi kórme joq. Jasaǵan ónimderimizdiń tehnıkalyq kórsetkishteri belgilengen baspa jáne elektrondyq formattaǵy materıaldardy jasaý kerek. Keıde kórme, jármeńkelerge qatysýǵa tehnıkalarmyzdy alyp barýǵa shamamyz jetpeı jatady. Qazir marketıngtik bólim quryp jatyrmyz. Olar aýdandyq ákimshiliktermen, fermerler uıymdarymen jumys jasaıdy. Sondaı-aq jeke sharýashylyqtarǵa baryp olardyń muqtajdyqtaryn sheshý joldaryn birlesip talqylaýdy qolǵa aldyq. Birneshe jerden «QazAgroInnovatsııa» AQ sharýashylyqtarda isteıtin qyzmetkerlerdiń biliktiligin arttyrý pýnkterin qurdy.
- Bir kezderi ónimderi odaqtas respýblıkalarǵa, tipti alys-jaqyn shet elderge taralǵan zertteý ınstıtýtynda sońǵy 20 jylda jasalǵan qandaı jańa tehnıkalar men tehnologııalar bar?
-Tehnologııa dep aıta almaımyz. Tehnologııany negizdeıtin agronomdar men mal sharýashylyǵy mamandary. Biz olardyń muqtajdyqtaryna sáıkes keletin tehnıka men qural-jabdyqtardy jasaımyz. Táýelsizdik jyldary jasalǵan tehnıka men qural-jabdyqtyń naqty sanyn aıta almaımyn. Biraq ondaǵan jańa ónimder dep senimmen aıta alam. Qazir bizde jasalyp jatqan mashınalardyń sany - 6. Jergilikti jaǵdaıǵa beıimdep jasalyp jatqan, bul tehnıkalar básekelestikke qabiletti. Ókinishke oraı ony satyp alatyn sharýashylyqtardyń jaǵdaıy elimizdiń barlyq óńirinde birdeı emes. Máselen soltústiktegi fılıalymyzdaǵy zaýyt qazir jaqsy jumys istep tur. Egin óńdeıtin mashınalardy ondaǵy iri sharýashylyqtar satyp alýda. Júzdegen myń gektarǵa egin egetin bul sharýashylyqtarda qarajat shoǵyrlanǵan. Al sharýashylyǵy shaǵyn ońtústegi qojalyqtarda mundaı múmkindik joq. Qazir elimizde kókenis daqyldary 80 paıyzǵa deıin syrttan ákelinedi. Eger jaǵdaı jasalsa, onyń bárin ózimizde óndirýge bolady. Oǵan kózi jetkender qazir bizdiń jasaǵan jylyjaılarymyzǵa suranys bildirýde. Memleketik baǵdarlama boıynsha keıbir jergilikti ákimshilikter ózderine qoıyp jatyr. Sapasy Qytaıda jasalatyn jylyjaılardan artyq bolmasa kem emes. Baǵasy joǵary emes, qurylymy qarapaıym.
- Olardyń óndiristik serııasyn shyǵarý qashan jolǵa qoıylady?
-Bul uzaq jyldar boıy qordalanyp qalǵan kúrdeli másele. Máselen sapaly mashına jasaý úshin eń birinshi onyń materıaldary jaqsy bolý kerek. Bizdiń jaǵdaıda ol - sapaly metall, mysaly №45 bolat nemese konstrýktsııalyq bolat. Qazir ony tabý óte qıyn bop ketti. Metall jumsaq bolsa odan jasaǵan qural-jabdyq bir maýsymda-aq tozyp ketedi. Maıysady, jonylady degen sııaqty. Ekinshiden, metaldy óńdeıtin ne túrli stanoktar kerek. Qoldanystaǵy stanoktar moraldyq jáne fızıkalyq jaǵynan tozǵan. Olar elektr energııasyn kóp jumsaıdy jáne ýaqyt ótken saıyn jumys isteý dáldigi tómendep ketedi. Bul sapaǵa áser etedi. Úlken serııamen shyǵarý úshin mamandandyrylǵan zaýyt kerek. Arnaıy stanoktarmen jabdyqtalǵan. Sol kezde ǵana sapasy joǵary jáne ózindik quny tómen ónim óndirýge bolady. Bizdiń zaýyt mehanıkalyq-tájirıbelik zaýyt. 10-100 danamen tájirıbelik partııa shyǵarýǵa arnalǵan. Bizde tájirıbeni jappaı óndiriske engizetin sońǵy saty joq.
- Biz qazir Keden odaǵyna kirdik. Ol siz aıtqan serııalyq óndiristi taǵy birneshe jylǵa keıinge shegerip tastamaı ma?
-Ekonomıkalyq esep boıynsha memleket ózi jasaǵan ónimdi paıdalanýy úshin onda 60 mıllıon adam turý kerek. Sonda óndiris tıimdi bolady. Óıtkeni úlken serııamen ónim óndiretin iri zaýytty salýǵa kóp qarjy kerek. Onda shyǵatyn ónim joǵary deńgeıde jetildirilgen kezde ǵana syrtqy naryqqa shyǵa alady. Sondyqtan Keden odaǵy bul jaǵynan tıimdi dep oılaımyn. Eger biz óz qolymyzdan keletin zattardy jasamasaq keıin bárinen qur qol qalamyz. Qazir zaýyttarda jumys jasaıtyn jumysshylardyń arasynda biliktiligi joǵary metall jonýshy, árleýshi (tokarlar) jastar joqqa tán. Biz qazir daıyn mashınany synaı almaıtyn deńgeıge jetip qaldyq. Sońǵy kezde keıbir mashınalardy jınaı bastadyq. Jeke mashınany áli tolyq shyǵara almaımyz.
Tyǵyryqtan shyǵý úshin ǵylym men óndiristiń arasyndaǵy baılanysty qalpyna keltirý kerek. Qazir bul baǵytta birshama is-áreket jasalyp jatyr. Biraq ol áli jetkiliksiz.
- Aty aıtyp turǵandaı, sizderdiń ınstıtýtaryńyz aýyl sharýashylyǵyn mehanıkalandyrý jáne elektrlendirý jónindegi ǵylymı-zertteý mekemesi. Sońǵy kezde energetıka máselesi ǵalamdyq aýqymda kóterilip júr. Bul baǵytta atqaryp jatqan ózderińizdiń naqty is-sharalaryńyzben tanystyryp ketseńiz?
-Bul shynynda da qazir álemdegi kókeıkesti máseleniń birine aınaldy. 2003 jyly ınstıtýt ortalyqqa aınalǵan kezde, onyń ataýynan túsip qalǵan «elektrlendirý» sózi biraz jyldan keıin qaıta endi. Qazir eshten kesh jaqsy dep aýyl sharýashylyǵyn elektrlendirýmen aınalysatyn arnaıy zerthana ashý oıymyzda júr. Óıtkeni jeke shaýashylyqtarda buryn júzdegen shaqyrymǵa sozylatyn ortalyqtandyrylǵan elektr jelisi boldy. Búgingi tańda olardyń kóbiniń baǵanasy da qalǵan joq. Sharýashylyqtar bolsa, qýaty az benzoagregatpen otyr. Sondyqtan ınstıtýt ǵalymdary birneshe jyl boıy zertteý júrgizip, jelmen jumys isteıtin agregat shyǵardy. Joǵaryda aıtylǵandaı, qazir qýaty 5 kVt agregattar shyǵara alamyz. Baǵasy shamamen 1,3 mıllıon teńge. Sondaı-aq jelmen júretin sý tartatyn agregattar jasaldy. Ol jeldiń kúshimen 40 metrge deıingi tereńdikten sý tarta alady. Olar jel kartasyna sáıkes ornatylady. Sońǵy kezde keıbir qural-jabdyqtardyń tehnologııalaryn transfertteýge kóńil bólip jatyrmyz. Máselen jaqynda bizge koreıalyq LG kompanııasynyń ókilderi keldi. Olar 1,5 kVt-tyq jel agregattaryn shyǵarady eken. Ákelińizder birge synaıyq dedik. Kelisti. Baǵasy bizdiń agregattardan arzan emes jáne qýaty da tómen. Biraq onda bizde joq jaqsy redýktor jáne taǵy basqa qondyrǵylar bar. Eger olardy bir-birimizben almasatyn bolsaq, bul eki tarapqa da tıimdi bolar edi. Keńes odaǵy kezinde odaqtas respýblıkalar shóp tıeıtin mashınanyń shanyshqylaryn bizdiń zaýyttan alatyn. Al jem daıyndaıtyn tsehtar Keńes odaǵy ǵana emes, alys-jaqyn ózge shet elderge de shyǵarylǵan. Bul álemniń barlyq elderine tán jaǵdaı. Eshbir el eshqandaı úlken zatty tolyqtaı ózi jasamaıdy. Kerekti jabdyqtardy ár jerden jınap qurastyrady. Sondyqtan bul joldan biz de bas tarta almaımyz. Ókinishke qaraı biz ony áli túsinip bolǵan joqpyz. Bul úderisti endi Kedendik odaq jyldamdata túseri kúmánsiz.
-Áńgimeńizge rahmet.
