Ońdasynov Nurtas Dándibaıuly

Ońdasynov Nurtas Dándibaıuly (1904-1989) – kórnekti memleket jáne qoǵam qaıratkeri.

Oңtүstik Қazaқstan oblysynyң Tүrkistan aýdanynda týғan. Tүrkistan orman tehnıkýmyn bitirgen. Tashkent ırrıgatsııa ınstıtýtynda meңgerýshi, keңshar dırektorlaryn daıarlaıtyn kýrs dırektorynyң orynbasary, Қazaқ orman sharýshalyғy tresi dırektorynyң orynbasary, dırektory, Қazaқ KSR Jer halyқ komıssarıaty basқarmasynyң bastyғy қyzmetterin atқarғan. Shyғys Қazaқstan oblystyқ atқarý komıtetiniң tөraғasy, Қazaқ KSR Mınıstrler Keңesiniң tөraғasy, Қazaқ KSR Joғarғy Keңesi Tөralқasynyң tөraғasy, KSRO Joғarғy Keңesi Tөralқasy tөraғasynyң orynbasary, Atyraý oblystyқ atқarý komıtetiniң tөraғasy, oblystyқ partııa komıtetiniң birinshi hatshysy bolғan. 1962 jyly zeınet demalysyna shyғyp, Mәskeýde ғylymı jұmyspen aınalysқan. N.Oңdasynov Қazaқstan Үkimetin 1938-1951 jyldary aralyғynda, Ұly Otan soғysy jәne soғystan keıingi қıraғan, tұralaғan sharýashylyғyn қalpyna keltirý kezeңinde basқardy. Sol syn saғatta tөs pen balғanyң ortasyna tүse jүrip, ұltynyң mүddesin ұmytpaı, «Ortalyқtyң» oıabyn taýyp, nebir қıyn mәseleni қısynyna keltire otyryp sheshken eңbegi orasan. Ol Үkimet basyna kelisimen 20-shy jyldardan beri sozylyp kele jatқan eldegi saýatsyzdyқty joıýdy birden қolғa alyp, қaýlymen mindettedi. Osydan keıin jer-jerde saýat ashý kýrstary men mektepter kөbeıdi. Nәtıjesinde 1939 jyly jүrgizilgen halyқ sanaғy boıynsha, Қazaқstan halқynyң 76,3 paıyzy saýatty boldy. Saýattylyғy jaғynan Odaқ kөleminde bұryn eң soңynda bolғan Қazaқ memleketi 5-shi orynғa kөterildi. Ғylymsyz, bilimsiz el damymaıtyndyғyna kөzi jetken ol osy salany kөterýge barynsha kүsh saldy. Soғys jyldarynyң өzinde-aқ Құrmanғazy atyndaғy memlekettik konservatorııa, Shet tilder ınstıtýtynyң shyғystaný fakýlteti, Қyzdar pedagogıkalyқ ınstıtýty, Dene tәrbıesi ınstıtýty, Shymkent tehnologııa ınstıtýty, Қaraғandy men Semeı medıtsına ınstıtýttary, Қaraғandy ken ınstıtýty jәne barlyқ oblys ortalyқtaryna derlik Mұғalimder ınstıtýty ashyldy. Mektep jasyndaғy balalar jүz paıyz oқýғa tartyldy. Temirtaýdaғy tұңғysh Қazaқ metallýrgııa zaýyty, Moıynty-Shý temir joly, Arys-Tүrkistan arnasy, Қazaқstan Ғylym akademııasy sııaқty maңyzdy nysandar salyndy. 1944 jyly үlgisi men dәstүri қalyptasқan үlken ortadan kelgen өner sheberlerin tarta otyryp, «Қazaқfılm» kınostýdııasynyң құrylýyna ұıytқy boldy. Ұlt rýhyn kөterý sharalaryn kүsheıtip, Respýblıkalyқ aқyndar aıtysyn, Abaıdyң 95, 100 jyldyқ mereıtoılaryn өtkizý, «Edige jyryna ? 600 jyl», «Abaı» romanynyң alғashқy kitabyn respýblıka kөleminde atap өtý isin ұıymdastyrdy. Ol Қazaқstan Ғylym akademııasynyң basyna Қanysh Sәtbaevtyң kelýine sebepshi boldy. Ғalymnyң «Sotsıalıstik Қazaқstan» gazetine shyққan maқalasyn oқyp, onyң tyң oılaryn, ıdeıalaryn ұnatyp, tanysýғa Mәskeýge shaқyrady. Kezdesip, sөıleskennen keıin KSRO Ғylym akademııasynyң prezıdenti V.Komorovқa alyp baryp: «Қazaқ Ғylym akademııasynyң bolashaқ prezıdenti» dep, birden tanystyrady. Sondaı-aқ ol memleket jәne қoғam қaıratkeri D.Қonaev pen қazaқtyң tұңғysh mүsinshisi, Almatydaғy Abaı eskertkishiniң avtory H.Naýryzbaevtyң talanty men talabyn tanyp, birin ? үlken saıasatқa, ekinshisin ? үlken өnerge әkeldi. Tarıhta N.Oңdasynovқa қatysty ұly shyndyқ bar, ol Үkimet basynda otyrғanda tyң kөterilmedi, Soltүstik oblystar Reseıge berilsin degenge қosylmady, Oңtүstik Қazaқstannyң үsh aýdanyn Өzbekstanғa, Maңғystaýdy Tүrkimenstanғa bermedi. Ortalyқtyң Қazaқstandy bөlshekteý saıasatyna barynsha қarsy boldy. Degenmen anda-sanda үlken minberlerden «tyңdy kөtersek, aýdandardy berse...» degen syңarjaқ pikirler aıtylyp jүrdi. Birde bұl pikirge, үlken plenýmda, sharshy toptyң aldynda N.Oңdasynov: «Eger tyң kөteretin bolsaқ, ashtyқ jyldarynda shet elderge, basқa respýblıkalarғa aýyp ketken mıllıonnan astam қazaқtardy shaқyryp, sosyn kөtereıik!» depti. Bүgingi taңda bәrimizdiң de үlgi-өnege alyp, ony balalarymyzғa aıtyp, jastarymyzғa jarııa eterdeı өnegeli sөzi ? Үsh anyғy қaldy, N.Oңdasynov: «Birinshiden, қansha jyl қolymda bılik bolsa da, bireýden bir tıyn da para almadym ? қolym taza! Ekinshiden, naқaқtan-naқaқ jala jaýyp, қııanatқa barғan emespin, 1937-1938 jyldyң қaraly kүnderinde «үshtiktiң» biri bolyp, bireýdiң syrtynan қol қoıyp, ıaғnı, eshkimniң қanyn moınyma artқanym joқ ? arym taza! Үshinshiden, adamdardy ataғa, rýғa, jүzge bөlgende, tipten eshkimniң eshқashan jүzin sұraғan da emespin ? jүzim taza!» - deıdi. Sөıte otyryp үsh өkinishin de jasyrmaıdy: «Birinshiden, «Sөz өneri ? dertpen teң» dep Abaı bosқa aıtpaғan eken. Men de derttimin bұl kүnde. Sөz tөrkinin izdeý қandaı қyzyқ, қandaı ғajap, қandaı sıқyrly! Tek өkinerim ? jүrgeli tұrғan poıyzғa bılet alyp қoıғan jolaýshydaı қopaңdaımyn da otyramyn. Ýaқytymnyң az қalғanyna, jasymnyң tym ұlғaıyp, bastaғan sөzdikterimdi jalғastyratyn shәkirt tәrbıelemegenime өkinemin. «Shәkirtsiz ұstaz tұl» degen osyndaıdan aıtylsa kerek. Ekinshiden, zeınetkerlikke shyққan soң Mәskeýge emes, Almatyғa kөshýim kerek edi. Elden ұzap, үnemi saғynyshta jүremin, basқa ortany өgeısımin. Үshinshiden, әıelim orys ұltynyң өkili. Өmir boıy syılastyқta өtken әıelimdi ol үshin jazғyra almaımyn. Өkinerim balalarymdy «joғalttym» deýime bolady, olar қazaқı rýhtan, tүsinik-tүısikten, tәlim-tәrbıeden, salt-dәstүrden maқұrym қaldy. Ol үshin halқymnan keshirim sұraımyn... Kөrnekti memleket қaıratkeri өmiriniң 25 jylyn «Arabsha, parsysha, қazaқsha tүsindirme sөzdik» jazýғa arnady. «Shyғys halyқtarynyң maқal-mәtelderi», «Arab tekti қazaқ esimderi» atty eңbekter қaldyrdy. Oңtүstik Қazaқstan oblysyndaғy birқatar mektepter men kөshelerge N.Oңdasynov esimi berilgen. 2004 jyly қoғam қaıratkeriniң 100 jyldyқ mereıtoıy Tүrkistan қalasynda atap өtilip, eskertkishi jәne mұrajaıy ashyldy Ol 2 mәrte «Eңbek Қyzyl Tý», 3 mәrte «Lenın» ordenimen marapattalғan. Derekkөzderi: Қazaқstan Ұlttyқ entsıklopedııasy, 7 tom «Tarıhı tұlғalar» kitaby «Jalyn» jýrnaly, № 9, 2008 jyl