Oqý jyly qarsańynda psıhologtan ata-analarǵa keńes
-Ata-analar kóbine balalaryn aldyńyzǵa qandaı máselemen ákeledi?
- Men 5 jastan 21 jasqa deıingi balalarmen jumys isteımin. Al bólip qaraıtyn bolsaq, máselen 5 jastaǵy baldyrǵan balabaqshaǵa barǵysy kelmese, tóbelese berse, tistep, tárbıeshimen dóreki bolsa, 1-4 synyp oqýshylaryn kóbine sabaq úlgerimi nashar, oqýǵa qyzyǵýshylyǵy bolmaǵandyqtan ákeledi. Bala synyptastarymen til tabysa almaı tóbelese berse, muǵalimderge dóreki jaýap berip, mektepke barǵysy kelmese – bizdiń kómekke júginedi. Synyptastary, ustazdar tarapynan býllıng, beımazalyq – osyndaı máselemen de keletinder bar. Ádette ata-analar «balaǵa ıe bola almaımyn, kómektesińizder» dep keledi.
Jasóspirimder, áli mektepte oqıtyn 18 jasqa deıingilerge kelsek – tuıyq, qatarlastarymen aralaspaıdy, dostary joq, tipti ata-analarymen de ashylyp sóılespeıdi, býllıng. Sol sııaqty eshteńege qyzyǵýshylyǵy joq balalar bolady.
Al 18 jastan bastap mamanǵa kelýge kóbine jaýapsyz mahabbat nemese romantıkalyq qarym-qatynastyń sátsiz aıaqtalýy sebep bolyp jatady. Ata-anamen ortaq til tappaý – jıi kezdesetin másele. Ádette 13 jastan bkeıin balalardyń ózderi psıhologqa suranady. Mazalap júrgen máselelerin aıtyp, kómek suraıdy.
3-5 jastaǵy balalarmen jumys istemeımin, biraq olardyń ata-analaryn qabyldaımyn. Óıtkeni tárbıe berýde ketken olqylyq balanyń minezinde iz qaldyrady. Úıdegi urys-keris, janjal, ajyrasý – balaǵa keri áser etedi.
- Qazirgi ýaqytta balany kishkentaıynan túrli úıirmelerge berip, bos ýaqyty bolmaıtyndaı júkteý sánge aınalǵan. Til úırený kýrsynan shyǵyp, bıge barady, odan shyǵyp, máselen karate úıirmesine qatysady. Bul qanshalyqty durys?
- Bala er jetý barysynda kezeń-kezeńmen damıdy. Máselen belgili bir jas aralyǵynda onyń mıy damıdy, daǵdylary qalyptasady. Sondyqtan balaǵa balalyq kezeńnen ótý óte mańyzdy. Máselen jasóspirimge dostarymen aralasý kerek, ózi quralpy balalarmen qydyryp, qarym-qatynas ornatqany jón. Al balabaqsha jasyndaǵy, bastaýysh synyptaǵy balalar úshin negizgi is-áreket túri – oıyn. Bala oınaǵysy keledi. Biz balanyń barlyq ýaqytyn eresek sııaqty túrli úıirmelermen toltyryp tastasaq, onyń osy balalyq shaǵyn, oıynǵa degen qajettiligin alyp qoıamyz.
Bala bir-eki úıirmege barsa – jetkilikti. Onyń psıhıkasyna, mıyna salmaq salýdyń qajeti joq. Eger kúni boıy aqparat alatyn bolsa, onyń mıy alǵan aqparatty qorytý úshin energııa jumsaıdy, júıkesi juqarady, saldarynan psıho-emotsıonaldy jaǵdaıy nasharlaıdy.
Sondyqtan aldymen, baladan qandaı úıirmege barǵyń keledi dep surap, tańdaý bergen jón. Mysaly karatege bardy, birazdan keıin ol unamaı qaldy. Jaqsy, basqasyn tańdaıyq. Osylaısha áıteýir ózine unaıtynyna toqtalady.
Mynandaı jaǵdaı da bolady, ata-ana «bizdiń balamyz 5 jasynan bıge bardy, qazir 12-de, endi bıdi tastaǵysy keledi, sonshama jylyn arnady, ruqsat bergenimiz jón be?» deıdi. Bala kishkentaı kezinde áke-sheshesin tyńdaıdy, solar quryp bergen kún tártibine baǵynady, olar tańdaǵan balabaqsha, mektepke barady. Jasóspirim shaqta ol endi ózine ne unaıtynyn biledi, ózi tańdaý jasaǵysy keledi. Bul –durys, ol úshin eresekterge alańdaýdyń qajeti joq.
- Balany neshe jastan úıirmelerge bergen jón?
- Eger onyń jasyna saı kelse, qaı jastan beremin degen suraq týyndamaýy kerek. Máselen, emshektegi balalarǵa arnalǵan basseın bar nemese 3 jastaǵy balalardy qabyldaıtyn sýret úıirmesi jumys isteýi múmkin. Balaǵa unasa, jylamasa – nege bermeske?!
- Ata-ana balasymen baılanysyn úzip alsa, bala áke-sheshesin júre tyńdap, ara-qatynas nasharlasa ne isteý kerek?
- Bul jerde balanyń jasy mańyzdy. Eger jasóspirimniń ótpeli kezeńi bolsa, balanyń er jetip kele jatqanyn túsiný kerek, qadaǵalaýdy da azdap bosańsytqan jón. Óıtpegen jaǵdaıda perzentińiz narazylyq bildiredi, jaǵdaı ýshyǵa túsýi múmkin. Ol dostarymen aralasýy kerek, júrýi kerek. Al bastaýysh synyp oqýshysy bolsa – tárbıede olqylyq bolýy múmkin. Onda eń aldymen, ata-anamen jumys istep, neden shalys basqanyn anyqtaǵanyn jón.
- Ata-analar jalpy bala tárbıesinde qandaı qatelikterge jol beredi?
- Ata-ana tárbıesi balasyna eki jolmen áser etedi. Birinshisi – psıhologııalyq yqpal, tárbıeleý kezinde mıkrozaqym keltirý, durys tárbıelemeýdiń saldarynan emotsıonaldyq jaǵdaıyn nasharlatý, munyń bári psıhologııanyń kómegimen túzetiledi nemese ýaqyt óte kele joıylady. Ekinshisi psıhopatııalyq áser etý, ata-ananyń tárbıesi psıhıkalyq buzylýǵa ákeledi. Mundaıda psıhıatrdyń kómegi jáne medıkamentter kerek.
Tárbıe berý kezinde jıi kezdesetin qatelikter – ınfantılızatsııa, sımbıoz.
Infantılızatsııa – ata-ana balasyn tym qamqorlyqqa alyp, máselen 10 jastaǵyǵa 5-6 jastaǵy bala sııaqty qaraıdy. Al ol muny ózinshe túsinedi, istetpese qolymnan kelmeıtin shyǵar, ony isteýge kishkentaımyn dep oılaıdy. Infantılızatsııa arqyly balanyń ózin-ózi baǵalaýy tómendeıdi, ata-anasy oǵan senim artpaıdy dep oılaýy múmkin.
Sımbıoz – ata-ananyń balasymen bir bútin sııaqty ómir súrýi. Ata-ana balasy úshin bárin sheshedi, ne kııý kerektigin aıtady, ózi kıindiredi, al bala 12 jasta. Ol óz betinshe túk isteı almaıdy. Mektepke barady, al mekteptiń óz talaby, mindetteri bar. Biraq bala túk isteı almaıdy, óıtkeni ol úshin úıde bárin áke-sheshesi atqarady. Osydan bastap balada túrli másele týyndaıdy, ol basqalarmen til tabysa almaıdy, túk isteı almaǵasyn mazasyzdanady.
Avtorıtarlyq turǵyda tárbıeleý, ata-ana tártipke úıretip jatyrmyn dep oılaıdy, alaıda balada úreı qalyptasady. Tártipke úıretý úshin onyń mindetterin bólip berý kerek, oryndamaǵan jaǵdaıda shara qoldanǵan durys. Mysaly, meniń mindetim – tamaq pisirý, seniń mindetiń – ósimdikterdi sýaryp, mysyqty tamaqtandyrý, t.s.s. Eger men jumystan kelgende sen sýaryp qoımasań, onda mýltfılmdi 60 mınýt emes, 20 mınýt qana kóresiń. Óıtkeni sen óz mindetińdi oryndamadyń. ıAǵnı bala til almaýdyń saldaryn kórgende, kelesi joly oılanatyn bolady.
- Sizdiń tájirıbeńizde esińizde qalǵan qandaı da bir «qıyn» bala boldy ma?
- Iıa, mundaı bala kóp, biraq, men qupııalylyq saqtaýǵa mindettimin. Jumysym ońaı emes, balalarmen jumys isteý eresekterge qaraǵanda qıyn. Sonyń ishinde sýıtsıd jasaý oıy bar, ózine jaraqat salýǵa beıim jasóspirimderdi aıtar edim. «Marııa, sen qazir ne aıtsań da maǵan báribir, bul ómirde meni eshteńe ustamaıdy, meniń ómir súrgim kelmeıdi» deýi múmkin. Mundaıda bar bilgenimdi salýǵa týra keledi. Betin ózime burýym kerek, ıaǵnı birinshi kezdesýde maman retinde emes, adamı kómek berýge tyrysamyn. Ómirmen qoshtasý onyń óz tilegi emes, psıhıkasynyń jumysy, júıkesiniń juqarǵanyn aıta otyryp, ár máselesin jiliktep, birlese sheshý joldaryn usynamyn. Meniń mindetim, birinshi keńesten keıin ony ári qaraı psıhologpen jumys isteýge keletindeı etý, senimin oıatý.
Al «qıyn» balaǵa keletin bolsaq, onyń is-áreketin psıhologııa arqyly túzeýge bolady. Biraq ata-anaǵa da ózgerýge týra keledi, óıtkeni bul – tárbıede ketken olqylyqtyń saldary.
- Jaqynda jańa oqý jyly bastalady. Bul balalarǵa ǵana emes, ata-analarǵa da úlken salmaq. Áleýmettik jelide balamen úı tapsyrmasyn oryndaǵan ata-analardyń túrli rolıgi júr. Kúlki úshin salynǵanymen, onyń artynda shyndyq tur. Jalpy osyndaı úı tapsyrmasyn oryndaý ata-ananyń júıkesin tozdyryp, balanyń psıhıkasyn buzbaýy úshin qandaı keńes bere alasyz?
- Psıholog keńes bermeıdi, ár jaǵdaı boıynsha máseleniń basyn ashady. Eger de ata-ana ózin ustaı almaıtyn jaǵdaıǵa jetse – psıhologqa kórinýi kerek. Onyń bir nársege jeke reaktsııasy. ıÝlııa Gıppenreıterdiń «Balamen qalaı sóılesý kerek» degen kitabyn oqýdy usynamyn. Munda kóp másele jaıynda aıtylady, sonyń ishinde balany tártipke úıretý, balaǵa qoldaý kórsetýdiń mańyzy, t.b. Al 7 jasqa deıingi bala bolsa Olga Hýhlaevanyń «Ár balada – kún» atty eńbegi bar.
Bir oqıǵany, klıentimniń ruqsatymen aıtyp bereıin, qyryqtan asqan áıel balasyn kúnde balabaqshaǵa aparady, uly báteńkeniń baýyn óte baıaý baılaıdy. Onyń tez qımyldamaǵanyna ashýlanyp, áıel aıqaıǵa basady eken. Bul jerde áıeldiń belgili bir oqıǵaǵa ashý-yza sııaqty reaktsııasyn kóremiz. Bala anasyna jaýap bere almaıdy ǵoı, únsiz ketip, bar ashýyn balabaqshada shyǵarady. Tisteıdi, tóbelesedi. Sol áıel menen kómek surap keldi. Keıin ol 7 jasta bolǵanda qazirgi balasy sııaqty aıaq kıiminiń baýyn baıaý baılaǵany, ákesiniń dál qazirgi ózi sııaqty aıqaılap urysatyny anyqtaldy. Bul onyń jadynda jattalyp qalǵan. Endi sol kórgenin qaıtalap jatyr. Budan keıin ol óziniń osy oqıǵaǵa reaktsııasyn ózgertti, sabyrlylyq tanytatyn boldy, balasy da tynyshtalyp, tobyndaǵy balalarmen tóbelesti toqtatty. Eskertetin jaıt, men onyń balasyn bir ret te kórgen joqpyn.
- Balany 1-synypqa qaı jastan bergen durys, 6 álde 7 jastan? Buǵan ǵylymı negiz bar ma?
- Ár bala erekshe. Bireýi erte, endi biri keshirek jetiledi. Sondaı-aq bir balada nevrologııalyq dert bolyp nemese perınataldyq kezeń aýyr ótýi múmkin. Sondyqtan balanyń daıyndyǵyna qaraǵan durys. Balalarmen qarym-qatynasy qandaı, este saqtap, taqpaqtardy jattaı ala ma, álde jattaǵysy kelmeı jylaı ma? Balabaqshada bolsa, tárbıeshileri ne deıdi, eger ol qozǵala bermeı otyra alsa, oqýǵa beıimi bolsa – mektepke bere berýge bolady.
7 jastyń daǵdarysy degen uǵym bar. Balanyń oıynnan, oqý áreketine aýysady. Adaptatsııaǵa eki aı qajet. Eger osy merzimnen keıin bala áli de kóndige almaı jylaıtyn bolsa, psıholog mamannyń kómegine júginýge bolady.
- Áńgimemizdiń sońynda ata-analarǵa qandaı keńes berer edińiz...
- Balalaryńyzdy jaqsy kórińizder! Olardy sol kúıinde qabyldańyz. Bala ózin jaqsy kóretinin sezinýi kerek. Qoldap, túsinistik tanyta bilińiz.
- Rahmet!
