Nurlan Dýlatbekov: Saıası qýǵyn-súrgin men asharshylyqty adamzat múddesi turǵysynan zerttegen lázim
- Jaqynda Májilistiń jalpy otyrysynda Karlagtyń qasyndaǵy «Mamochkıno molasyna» qatysty másele kóterdińiz. Dolınka men Karlagty kópshilik bilgenimen, mundaı molanyń bar ekenin bireý bilse, bireý bilmeıdi...
- Bul mola eńiregende etegi jasqa tolǵan analardyń qasireti tunǵan meken. Myńdaǵan jazyqsyz sábı jerlengen jer. Tutqyn áıelderdiń sábılerin ustaý úshin 1931 jyly Karlag «astanasy» bolǵan Dolınka eldi mekeninde ashylǵan perzenthana. Analary osynda kúnine eki-úsh márte aıdaýyldyń qaraýymen kelip, balalaryn qorektendirip ketip otyratyn bolǵan. Keıin sol sábıler tiri qalyp, jetilse 2-3 jasqa kelgende balalar úıine aýystyrylady. Tek 1939 jyldyń ózinde ǵana osyndaǵy 350 sábıdiń 114-i shetinegen eken. Ólgen balalardyń bárin jınap, ortaq shuńqyrǵa kómip otyrǵan. Birqatar derekterde qys kezinde ólgen sábılerdi aǵash bóshkelerge jınap, ábden tolǵan soń baryp kómgeni týraly aıtylady. Mundaǵy keıbir zırattarǵa múldem belgi qoıylmaǵan. Jekelegen qabirlerdi kezdestirý tipten múmkin emes. Eresek tutqyndardy da osynda jerlegen degen derekterimiz bar... 
- Zerttese munyń ózi Karlag tarıhyndaǵy jeke taraý bolǵaly tur eken...
2003 jyldyń 31 mamyrynda Saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn eske alý kúninde mazarǵa memorıaldyq keshen mártebesi berilgen. Biraq kúni búginge deıin bul aımaq laıyqty qorǵaýǵa alynbaǵan, eshqandaı eskertkish belgileri joq. Al jaqynda vandaldar qasıetti orynnyń oıranyn shyǵarypty. Urylar zırattaǵy aıqysh temirlerdi metall synyqtaryna tapsyrý maqsatynda urlap ketken. Tipti kishkentaı balalar jerlengen qabirlerdiń basyndaǵy belgiler de qoldy bolypty. Budan bólek zırattyń bir bóligin arnasyn aýystyrǵan ózen sýy shaıyp ketken. Osyǵan baılanysty «Mamochkıno molasyn» aza tutý orny retinde tarıhı oryndardyń biryńǵaı memorıaldyq kesheniniń qataryna qosýdy usyndyq. Bul bastamamdy 29 depýtat qoldap, Mádenıet jáne sport mınıstrine usynys jiberdik.
«Mamochkıno molasy» ıerotoptıkalyq jobanyń quramdas bóligi retinde mıstıkalyq komponentti usynady. Ol keńistikti arhıtektýralyq, sýret, dástúr, (nárestege qatysty halyqtar dástúri) jaryq jáne basqa da medıa múmkindikter (besik jyryn birneshe tilde oryndaý) arqyly júzege asyrylady. Eger osy isterdi atqarar bolsaq, bul keshenderdiń qasynan týrıstik klaster uıymdastyrýǵa bolady. Eger týrıstik klaster tartylatyn bolsa bizdiń urpaqqa tarıh taǵylymyn sińirý, týrısterge el men jer tarıhyn tanytýda mańyzy zor bolmaq. Ári qasynan qonaq úı, dámhana, túrli ortalyqtar salynyp, ekonomıkalyq turǵydan da tıimdi bolar edi. Mysal úshin Qazaqstanǵa 58 myń japon jetkizilgen. Sol 58 myń japonnyń búgingi urpaǵy ata-babasy tutqynda bolǵan jerdi kórýge kelmeı me? Keledi...
- Qabyrǵasynda tutas taǵdyrlar qalanǵan Karlagtyń zerttelmegen taǵy qandaı taraýlary bar?
- Karlagta zerttelmegen, jiti zertteýdi qajet etetin dúnıe jeterlik. Bul zertteýde bıýrokratııalyq máseleler kóp. Kóptegen qujattar prokýratýra organdarynyń ortalyqtarynda, muraǵattarda shań basyp jatyr. Olardyń bárin zertteý, óńdeý qajet. Ol kóp ýaqyt pen úlken kúsh-jigerdi talap etedi. Bir ǵana saıası tárbıeniń quraly bolǵan gazet-jýrnaldar taqyrybyn alaıyq. Lagerdiń ózinde ǵana taralatyn «Pýtevka», «Jańa jol», «Sotsıalıstıcheskoe jıvotnovodstvo» degen 4-5 gazet shyqqan. Solardyń birazyn muraǵat materıaldarynan taýyp aldyq. Qazir osynyń bárin jınaqtap, bir úlken dúnıe jasaǵymyz keledi.
Aıtpaqshy, «Jańa jol» latyn qarpimen basylǵan. Naǵyz tsenzýra Keńes úkimeti kezinde bolǵan ǵoı. Degenmen osy gazettegi materıaldardyń ózinen-aq Karlagtaǵy ómirdiń obektıvti kartınasyn jasaýǵa bolady. Mysalǵa bir materıalda «Bıdaıyqtyń lagerinde bıt qaptap ketti» deıdi. Ol nege qaptaıdy? Nemese «Burmada qandala qaptap ketti» deıdi. Osyndaı sózderdiń astaryn anyqtap, basylym betindegi málimetter arqyly Karlagta ne satylǵanyn, ony qalaı bólgenin, sol arqyly ár bólimde qansha adam bolǵanyn bárin eseptep shyǵarýǵa bolady.
- Qazaqstanda asharshylyq pen qýǵyn-súrgin qurbandary bir kúnde, 31 mamyrda eske alynady. Áıtse de bul ekeýi eki bólek áńgime emes pe? Osylardyń arajigin ajyratyp, eki bólek data belgilep, tereń zertteýdi jalǵastyrý kerek shyǵar?
- Postkeńestik elderdiń arasynda Qazaqstan birinshi bolyp 31 mamyrdy qýǵyn-súrgin qurbandary kúni dep jarııalady. Eldiń psıhologııasyn ózgerttik, memlekettik turǵydan baǵa berdik. Osy turǵydan alǵanda keıbir memleketterge qaraǵanda biz bir qadam aldamyz. Desek te, kúrmeýi sheshilmegen biraz másele bar. Óıtkeni, bul taqyryp áli tereń zerttelgen joq.
Máselen, qýǵyn-súrgin degende asharshylyq kómeskilenip qalyp qoıyp jatyr. Tarıhshylar asharshylyqty áli tereń zerttemedi. Ol qýǵyn-súrginnen kem túsetin náýbet emes. Keshe qolyma qundy derekter tústi. 1916 jylǵy sanaq boıynsha qazaqtardyń sany alty mıllıondy qurapty. Bizdiń halyq sany 4 900 000 bolǵanda, ózbekterdiń sany 1 700 000 bolǵan eken. ıAǵnı qazaqtar túrki halyqtarynyń ishinde sany jaǵynan ekinshi orynda turǵan. Al qazir ózbekterdiń sany 30 mıllıonnan asyp ketti. Biz qazir joq degende osy deńgeıden asar edik. Ókinishtisi, osy taqyrypqa qatysty saýsaqpen sanarlyqtaı ǵana jumys bar. Sol sebepti de áýeli bul taqyrypty irgeli ári júıeli zerttep alýymyz qajet. Muny basqalar sııaqty saıasatqa aınaldyrýdyń qajeti joq. Biz tarıhtyń osynaý aqtańdaq betterin adamı turǵydan, adamzat múddesi turǵysynan zerttesek tamasha bolar edi.
Bireýler muny saıasatqa paıdalanǵysy keledi. Bul saıasatqa aınaldyratyn másele emes. Bul jalpy adamzattyq másele. Ǵalym retinde ǵylymı turǵydan negizdep júrgendikten, men muny saıasattyń quraly dep qaraǵan emespin, tek ǵylymı turǵydan zertteýdi maqsat ettim. Mysal úshin Karlagta bolǵan japon áskerı tutqyndaryn zerttedik. Bireýler olardyń bizge qarsy bolǵanyn aıtady. Tipti japondardyń ózderi de bizdiń kitabymyz shyqqan kezde úrke qaraǵan edi. Biraq bul arada eshqandaı saıasat joq. Biz kózdegen maqsat - qansha tutqyn boldy, qansha adam qaza tapty, olar nemen azyqtandy. ıAǵnı osynyń bárin egjeı-tegjeıli zertteý arqyly, sol kezeńniń obektıvti kartınasyn jasaý. Qazir muraǵat materıaldaryn kóptep usynýdy maqsat etip otyrmyz. Sebebi biz barlyq materıaldy múmkindiginshe taza kúıinde urpaqqa usynyp ketýimiz kerek. Ǵylymı bazanyń negizin jasaýymyz qajet. Al odan qorytyndy shyǵarý basqa másele.
- Keńes úkimeti totalıtarlyq júıe arqyly ulttardyń tarıhynda úlken tragedııa jasady. Budan ne utty?
- Shynyna kelsek HH ǵasyrda Keńes úkimeti adamdarynyń jartysy túrmede otyrdy, jartysy olardy kúzetti, qalǵany solarǵa hat jazdy, hat tasydy ǵoı. Totalıtarlyq júıeniń tragedııasy osy. Gıtler, Bonaparttar syrtqy jaýmen kúresse, bizde «ishki» jaýmen kúres júrgizildi. Munda úlken qıturqy saıasat jatyr. Keńes úkimeti elderinde halyq sany jaǵynan eń kóbi ýkraındar men qazaqtar bolǵan. Olar osy eki úlken etnosty muqatýdy kózdedi. Árıne orys halqynyń ózi de taıaqty jep baqty. Bul endi stalınızmniń basty saıasatyna aınalǵan - adamdy tuqyrtý saıasaty boldy. Qazir bireýler Stalındi aqtaǵysy keledi. Osy tusta aıta keterlik másele bar. Odaq quramynda bolǵan 15 memlekettiń damyp ıa damymaı jatqanyn qaıdan bilýge bolady? Osy suraqtyń jaýabyn olardyń Stalınge kózqarasynan-aq tabar edik. Máselen Stalınge eskertkish ornatamyz degen memleket bolsa, onda sol el baıaǵy deńgeıde qalyp qoıǵan degen sóz.
- Demek biz damyp kelemiz ǵoı?
- Qazaqstan, qazaq halqy damyp keledi.
- Suhbatyńyzǵa rahmet!