Nomofobııa nemese telefonsyz qalýdan qorqý dertinen qalaı arylý kerek
ASTANA. KAZINFORM - Ýaqytynyń kóbin adamdarmen tikeleı qarym-qatynasqa emes, áleýmettik jeliler men oıyndarǵa arnaıtyndar birte-birte «ekranǵa táýeldilik» atty rýhanı dertke ushyraǵanyn baıqamaı da qalady. Uıqydan tura salyp telefonǵa úńilý, as iship otyrǵanda, sabaq ústinde, tipti bireýmen sóılesip otyrǵan sáttiń ózinde de ekranǵa qaıta-qaıta kóz tastaý - osy derttiń belgileri sanalady. Eger ózińizden nemese bala-shaǵańyzdan osyndaı ádet baıqasańyz, onda jańa tehnologııalardy qoldaný mádenıeti boıynsha arnaıy bilim alatyn kez kelgeni. Osy taqyryp aıasynda zertteý jasap, semınarlar ótkizip júrgen otbasy jáne bala tárbıesi jónindegi maman, «Jubaılar qupııasy», «Dástúrińdi qadirle», «Abaı qazynasy», «Balańyzdy gadjetten qorǵańyz» kitaptarynyń avtory Qazım Mustahımulymen suhbattasqan edik.
- Qazım Mustahımuly, ekranǵa táýeldilik qanshalyqty mańyzdy másele?
- HHІ ǵasyr derti dep atalatyn nomofobııa, ıaǵnı telefonsyz qalýdan qorqý – sońǵy jyldary keń taraǵan psıhologııalyq qubylys. Qazirdiń ózinde AQSh turǵyndarynyń 68 paıyzy nomofob sanalady. Bir zertteýde 2100 brıtandyq jasóspirimge saýalnama júrgizilgende, olardyń 58 paıyzy telefonyn joǵaltýdan nemese jeliden tys qalýdan qatty kúızeliske túsetini anyqtalǵan.
Kez kelgen nárseniń paıdaly jáne zııandy jaǵy qatar júredi. Qolymyzdaǵy «aqyldy» telefon da dál solaı. Ókinishke qaraı, qazirgi qoǵamda, ásirese jastar arasynda bul qurylǵyny shekten tys, qadaǵalaýsyz jáne maǵynasyz paıdalaný beleń alǵan. Bul – ýaqyttyń bosqa ketýine, densaýlyqtyń nasharlaýyna, demalystyń sapasyz bolýyna jáne otbasylyq qatynastardyń álsireýine sebep. Bizdiń maqsat – telefondy múlde qoldanbaý emes, ony durys, paıdaly ári ólshemmen paıdalaný mádenıetin qalyptastyrý.
- Qazirgi ata-analardyń tsıfrlyq saýattylyǵy týraly ne aıtasyz? Olar qandaı qatelikterge jıi jol beredi?
- Tsıfrlyq saýattylyq degenimiz - tek qurylǵylardy qoldana bilý emes. Buryn bul uǵym kompıýterdi meńgerý, faıldardy saqtaý, vırýstardan qorǵaý sııaqty maǵynalarmen shekteletin. Al qazirgi tańda ol — áldeqaıda keń, mazmuny tereń túsinik. Munda ekrandy tıimdi ári maqsatty qoldaný, jeke málimetterdiń qaýipsizdigi, balalardyń aqparatpen jumys isteý qabiletin damytý sııaqty máseleler kiredi.
Kóptegen ata-ana balalaryna smartfon ne planshet berip qoıady da, odan ári ne bolyp jatqanyn qadaǵalamaıdy. Balanyń sol qurylǵy arqyly qandaı aqparat tutynyp jatqany, onyń psıhologııasy men damýyna qalaı áser etetini kóbine nazardan tys qalyp jatady.
- «Aqparattyq ımmýnıtet» degen uǵymdy qoldanasyz. Bul ne jáne ony bala tárbıesinde qalaı damytýǵa bolady?
- Aqparattyq ımmýnıtet - óte mańyzdy uǵym. Adam aǵzasy sııaqty, sana da ózin shekten tys zııandy aqparattyq vırýstardan qorǵaı bilýi kerek. Internettegi mıllıondaǵan aqparattyń bárin sińirý múmkin emes. Sondyqtan balaǵa ekrandy múlde alyp qoıýdan buryn, ony durys jáne paıdaly qoldanýdy úıretý qajet.
Mysaly, bala telefon surady delik. Ata-ana oǵan naqty ýaqyt, maqsat pen shekara belgilep berýi kerek. Sonymen qatar, bala qandaı kontent kórip otyrǵanyn qadaǵalaý, túsindirý, pikir aıtý – óte mańyzdy. «Bul oıyn seniń jasyńa arnalmaǵan», «Bul mýltfılm bizdiń ulttyq qundylyqtarǵa qaıshy», «Mynany kórýge bolady, al anany ázirge kórmegeniń durys» degen sekildi naqty eskertýler kerek.
- Bala tiliniń kesh shyǵýynyń telefonǵa kóp qaraýmen qatysy bar ma?
- Iá, balalar tiliniń kesh shyǵýynyń telefon, planshet, teledıdar sııaqty ekrandy qurylǵylardy shamadan tys qoldanýmen tikeleı baılanysy bar ekeni kóptegen ǵylymı zertteýmen dáleldengen. Muny mamandar «ekranǵa táýeldilik sındromy» nemese «tsıfrlyq damýdaǵy tejelis» dep atap júr. Ekranǵa uzaq qaraý balanyń eresektermen, sonyń ishinde otbasy múshelerimen tikeleı qarym-qatynasyn azaıtady. Til damýy úshin balanyń úlkendermen tikeleı sóıleýi, jaýap almasýy, mımıka men ym-ısharany kórýi mańyzdy. Telefonǵa telmirgen bala bul múmkindikten aıyrylady. Túrli jarq-jurq, jyldam aýysatyn kórinister men dybystar bala mıyn sharshatady, shoǵyrlaný men sóıleýge jaýapty júıke baılanystary álsireıdi.
- Ata-analarǵa berer eń basty keńesińiz qandaı?
- Bala tárbıesinde eshqashan keshigýge bolmaıdy. Qazirden bastap naqty sheshim qabyldap, ony iske asyrý qajet. Eń bastysy – ata-ana bir kelisimde bolýy kerek. Mysaly, otbasynda ereje engizý: Uıyqtardan bir saǵat buryn barlyq gadjetterdi óshirý; Saǵat 20:00-den keıin ekran paıdalanbaý; Dastarhan basynda jáne jatyn bólmede telefon qoldanbaý; Úı ishinde tek offlaın qarym-qatynasqa basymdyq berý.
– Qazir jasandy ıntellekti meńgerýdiń mańyzdylyǵy basym. Osy tusta «altyn aralyqty» qalaı ustaý kerek?
- Ǵalymdardyń zertteýlerine súıensek, halyq tyǵyz ornalasqan iri qalalarda kúnine 5 saǵat ekran qoldaný qalypty sanalýy múmkin. Alaıda 8 saǵattan asqan jaǵdaıda ol adamnyń densaýlyǵyna jáne psıhologııalyq jaǵdaıyna keri áser etedi.
Balalar úshin usynylatyn ýaqyt mólsheri: 0–3 jas - ekranǵa múlde jol joq; 3–6 jas - kúnine 40 mınýttan aspaýy tıis, jeke gadjet bolmaýy kerek; 6–9 jas - kúnine 1 saǵat; 9–12 jas - kúnine 2 saǵat, ata-ananyń baqylaýymen jeke gadjet ruqsat. Jatyn bólmege elektrondy qurylǵylardy kirgizbeý usynylady. Sonymen qatar, uıqy aldynda 1 saǵat buryn barlyq elektronıkany óshirý - mańyzdy ádetterdiń biri.
Tsıfrlyq tehnologııalar dáýirinde dúnıege kelgen alfa urpaqtyń bos ýaqytty ótkizý ádetteri de erekshe sıpatqa ıe. Maman pikirinshe, bul býyndy tárbıeleýde túsinistik pen durys baǵyt-baǵdar berý asa mańyzdy.