Nobel sańlaqtarynyń tisi batpaǵan esepti sheshken qazaq ǵalymy Memlekettik syılyqtyń laýreaty atanyp otyr

;    ASTANA. Qarashanyń 26-sy. QazAqparat /Arman Asqarov/ - Búgingi tańda Qazaqstannyń matematıka ǵylymy salasyndaǵy jetistikteri týraly kóptep aıtylýda. Elimizdiń jas matematıkteri kóptegen halyqaralyq bilim saıystarynda joǵary jetistiktermen kózge tússe, kósh bastaǵan professor-ǵalymdarymyz tyń ǵylymı jańalyqtarymen barsha álemdik qaýymdastyqty tańǵaldyryp, qazaq halqyn qýantyp júr. Solardyń biri -  Amerıkanyń matematıkalyq qoǵamy­nyń joǵary

   dárejeli «Mýr» syılyǵynyń ıegeri, Qazaqstan Respýblıkasy bilim salasynyń qurmetti qyzmetkeri,Lev Gýmılev atyndaǵy Eýrazııa ulttyq ýnıversıtetiniń Algebra jáne geometrııa kafedrasynyń meńgerýshisi, professor Ýalbaı Útmahanbetuly Ómirbaev.

        Bıyl Elbasynyń jarlyǵyna sáıkes avtomorfızmder jáne erkin algebralar salasyndaǵy eren eńbegi úshin professor Ý.Ómirbaev QR Memlekettik syılyǵynyń laýreat­y atanyp otyr. Ol óziniń eńbekqorlyǵy men tapqyrlyǵy arqasynda erkin algebradaǵy Kon jáne Kargapolov syndy belgili ǵalymdar qoıǵan matematıkalyq máselelerdi sheship ǵana qoımaı, 30 jyldan beri sheshilmeı kelgen japon matematıgi Nagata problemasynyń túıinin tapty. Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıtetiniń Matematıka jáne mehanıka boıynsha ǵylymı-zertteý ınstıtýtynyń dırektory Narǵozy Danaevtyń aıtýynsha, qoldanbaly ǵylymnyń damý tarıhynda osy salanyń korıfeıleri únemi belgili bir matematıkalyq problemalardy qoıyp kelgen. Sebebi osy problemalardy sheshý arqyly matematıka ǵylymy ilgeri basyp, tyń zertteýlerge jol ashyldy. Máselen, XX ǵasyrdyń belgili nemis matematıgi Davıd Gılbert 17 birdeı matematıkalyq problemany alǵa tartty. Olardy sheshýdiń arqasynda matematıka ǵylymynyń qurylymy túbegeıli ózgerip, dıfferentsıaldy teńdeýler teorııasyn ary qaraı damytýǵa múmkindik týdy. «Elimizdiń mańdaıaldy matematıgi Ýalbaı Ómirbaevtyń álemdik matematıka ǵylymyna qosqan úlesin osymen barabar deýge ábden bolady», - deıdi N.Danaev. Bálkim, aldaǵy ýaqytta álemdik matematıkada qazaqtyń jas ǵalymy Ýalbaı Ómirbaev ta óziniń sheshilmeıtin esebin usynbaq.

       1972 jyly japonnyń ataqty ǵalymy Nagata qurastyrǵan esepke Ýalbaı Ómirbaev 80-jyldardyń sońynda bilek sybana kirisip, on jyldyń ishinde atalǵan matematıkalyq problemanyń túıinin tarqatty. Bas kezinde ǵalym qatty qýandy. Biraq onyń qýanyshy uzaqqa sozylmady. Sebebi  onyń tapqan jaýaby qarama-qaıshylyqqa toly boldy. Eseptiń sheshimin qaıta-qaıta teksergennen keıin, jaýaptyń durys emes ekendigine kózi jetti.  Alaıda  betinen qaıtpady. Ý.Ómirbaev boıyndaǵy sabyrlyǵy pen eńbekqorlyǵy arqasynda aınalasy eki jyldyń ishinde-aq Nagata esebiniń tolyq sheshimin tabady. Al úsh jyldan soń, ıaǵnı 2004 jyly belgili matematık-ǵalym Kon problemasyn sheshýdiń jolyn jazyp shyqty. Osy máselelerge arnalǵan eńbekteri úshin qazaqstandyq ǵalym 2007 jyly Amerıkanyń matematıkalyq qoǵamy­nyń joǵary dárejeli «Mýr» syılyǵyna ıe boldy.

       «Nagata esebi sheshildi!» degendi estigen kezde sheteldik ǵalymdardyń kóbisi senbedi. Al «Nagata esebin sheshken qazaqtyń jas ǵalymy!» degen sózge múldem qulaq asqan joq. Osydan keıin Ýalbaı Ómirbaev óziniń ustazy Shestakov ekeýi sanalýan halyqaralyq konferentsııalar men ǵylymı májilisterde óz jumystaryn qorǵaýǵa kiristi. Gonkongte ótken  ǵylymı forýmda  Ýalbaı Ómirbaev birneshe saǵat boıy aıaǵynan tik turyp, óz sheshimin dáleldese de, sheteldik áriptesteri miz baqpady. Olardyń arasynda «munyń bári beker ǵoı, bul kisini nege tyńdap otyrmyz» dep muqatqandary da boldy. Qazaq ǵalymyn bir-aq adam muqııat tyńdady. Ol - ataqty matematık Makar Lımanov edi. Ýalbaı Ómirbaev sharshap-shaldyǵyp, ornyna jaıǵasa bergende,  Makar Lımanov ornynan atyp turyp, taqtadaǵy esepke júgirdi. Ony qaıta-qaıta tekserip:«Naqty jáne sońǵy jaýap osy, budan basqa jaýaptyń bolýy múmkin emes!»,- dep aıqaılap jiberdi. Osydan keıin barlyq matematıkter Ýalbaı Ómirbaevqa:«Eseptiń ana jerin qalaı, myna jerin qalaı sheshtiń? Sony dáleldep ber!», dep úzdiksiz hat jazýmen boldy. Qazaqtyń mańdaıaldy matematıgi jaýap jazýdan jalyqqan joq. Bir jyl ótkennen keıin ǵana qazaq ǵalymy Ýalbaı Ómirbaev tapqan Nagata jumbaǵynyń sheshimin barsha álem moıyndady. Onyń osy saladaǵy zertteý eńbegine arnalǵan ǵalymdardyń pikiri 50 betke deıin baryp, matematıka salasyndaǵy bedeldi halyqaralyq basylymdardyń biri - Amerıkanyń matematıkalyq qoǵamy­nyń arnaıy jurnalynda jaryq kórdi.

    Osylaısha qazaqtyń jas ǵalymyn moıyndamaǵan sheteldik ǵalymdar  onyń aldynda bas ıip, tájirıbe almasýdy surady. Bıyl Ý.Ómirbaevty Qazaqstan Respýblıkasynyń Memlekettik syılyǵyna úmitker retinde usynǵan kezde onyń ǵylymı shyǵarmashylyǵyna pikir jazǵan 19 adamnyń 17-si - sheteldik ǵalymdar boldy. Olardyń ishinde AQSh, Japonııa, Frantsııa, Bolgarııa, Brazılııa, Argentına, Shveıtsarııa, Germanııa jáne Reseıdiń betke ustar matematıkteri bar. Bul qazaq ǵalymy Ý.Ómirbaevtyń jáne Qazaqstandaǵy matematıka ǵylymynyń joǵary áleýetin kórsetse kerek.

     Búgingi tańda elimizdiń daryndy jas ǵalymy, professor Ý.Ómirbaev Memlekettik stıpendııalardyń jáne  «Joǵary oqý ornynyń úzdik oqytýshysy - 2007» memlekettik grantynyń ıegeri. Ol - «Qazaqstan ǵylymyn damytýǵa qosqan úlesi úshin» medalimen  jáne «Bilim salasynyń qurmetti qyzmetkeri» ataǵymen marapattalǵan matematık. Endi, mine Nobel syılyǵynyń laýreattary uzaq ýaqyt boıy sheshe almaı kelgen Nagata sııaqty matematıkalyq esepterdiń túıinin tapqan Ýalbaı Ómirbaev QR Memlekettik syılyǵyna ıe bolyp otyr. Aǵylshyn tilin erkin meńgergen qazaq ǵalymy qazirgi kezde AQSh-tyń Detroıt qalasynda dáris oqyp júr. Sheteldik joǵary oqý oryndarynda dáris berip júrgen kezde ol jas matematıkterdiń  «Bul -Nagata jumbaǵyn sheshken qazaq azamaty!» degen sózderin jıi estıtin kórinedi.