Nege zaýyttar ǵalymdardyń ashqan jańalyǵyn paıdalanýǵa asyqpaıdy
PAVLODAR. KAZINFORM - Ǵylym men óndiris úzdiksiz baılanysta bolýy kerektigin zamanynda ǵulama Qanysh Sátbaevtiń ózi aıtyp ketken. Dombyranyń qos shegindeı bul eki sala ózara úılesimde bolmasa, óndiristiń básekesi tómendep, ózekti máseleler boı kórsete bastaıdy. Pavlodarlyq ǵalymdardyń bul baǵyttaǵy izdenisi kisi qýantarlyqtaı.
Hımııa ǵylymynyń kandıdaty, qaýymdastyrylǵan professor Mádenıet Elýbaı Ertis-Baıan óńirindegi jaratylystaný ǵylymyn damytýǵa zor úlesin qosyp otyrǵan ǵalymnyń biri. Ol búginde Toraıǵyrov ýnıversıteti Jaratylystaný ǵylymdary fakýltetiniń dekany, 50-den astam ǵylymı eńbekteri jaryq kórgen.
Mamandanǵan ǵylymı zertteý salasy — katalız, munaı-hımııa, qaldyqtardy qaıta óńdeý. Onyń jetekshiligimen jas ǵalymdar jergilikti kásiporyndar úshin tyń jobalar ázirlep, jańa óndiristik sheshimder usynýda. Birqatar joba munaı-gaz, hımııa, metallýrgııa salasyndaǵy iri óndiristerde engizilip te úlgergen.
Óndiristermen sharýashylyq taqyryptaryn kóterý, óndiristik esepter qurý, ǵylymı jobalardy talqylaý sııaqty baılanys búginde jaqsy qolǵa qoıylǵan. Budan biraz ýaqyt buryn ýnıversıtet ǵalymdary «Neftehım LTD» kásipornyna qajet reaktordyń esepterin jasap, usynǵan. Odan bólek, kóptegen kásiporyndarǵa ekologııalyq esepteýler jasaǵan.
— Ǵalymdarymyzdyń qatysýymen munaı-hımııa zaýytyndaǵy munaıdy bastapqy tazalaý kezindegi elektr tuzsyzdandyrý qondyrǵysynyń esepteýlerin shyǵaryp berdik. ıAǵnı reagentterdi berýdi ońtaılandyrdyq. Qazir Ǵylym jáne joǵary bilim mınıstrliginiń tapsyrysy boıynsha bes birdeı jobany júzege asyryp jatyrmyz. Mańyzdy jobalardyń biri — óndiristegi sý aǵyndaryn ońtaılandyrý. Óńirde sý resýrstaryn meılinshe kóp tutynatyn óndirister barshylyq. Solarǵa sýdyń kólemin azaıtý boıynsha jas ǵalym Ivan Radelıýk tıimdi usynystar ázirledi. Árıne, bıznes úshin eń áýeli tabys pen paıda mańyzdy. Bizdiń usynystarymyzǵa jergilikti zaýyttar qyzyqqanymen olardy jańa ádis-amaldar qarajatty qanshalyqty únemdep, tıimdilik kórsetedi degen suraq mazalaıdy. Sońǵy standarttarǵa sáıkes, qazir kez kelgen kásiporynda paıdalanylatyn sý tolyq tazartýdan ótýi kerek. Ári tazartýdan ótken sýdyń sapasy kúndelikti tutynatyn tirshilik nárimen teńesýi tıis. Bul ǵalym retinde bizdi qýantady. Endigi kezekte sý tutynýdy únemdeý tehnologııasyn engizý kún tártibinde tur, — deıdi ǵalym.
Pavlodar oblysy qorshaǵan ortany lastaıtyn zattardyń shyǵaryndylary boıynsha elimizde kósh bastap tur. Óndiris qaldyqtary men túrli kúl-qoqystyń 30 paıyzy, ıaǵnı 730 myń tonnasy osy aımaqqa tıesili.
Al otyn-energetıka salasyndaǵy bul kórsetkishtiń úlesi tipti soraqy - 65 paıyzdan asady. Ekologtardyń paıymdaýynsha, aımaqta shamamen 700 mln tonnadan astam óndiristik qaldyqtar jınalyp qalǵan.
Jyl saıyn kúl úıindilerinen shamamen 7,5 mln tonna paıda bolady. Osyǵan baılanysty oblysta ónerkásiptik qaldyqtardy qaıta óńdeý boıynsha máseleler qalyptasyp otyr.
Mádenıet Elýbaı óndiristik qaldyqtardy kádege jaratý boıynsha birqatar jobalardy qolǵa alǵan. Aıtýynsha, taý-taý bolyp úıilgen qoqystyń bárin qaıta óńdeýge otandyq ǵylym da, óndiris te ázirshe qabiletsiz.
Túptep kelgende ondaı tehnologııa joqtyń qasy. Tek ekologııaǵa zor qaýip týdyryp turǵan mundaı úıindilerdiń kólemin azaıtýǵa bolady.
— Mysal úshin Ekibastuzdaǵy kómir kenishteriniń mańynda jal-jal bolyp úıilgen ken jynystarynyń aýqymy óte úlken. Qarapaıym adam onyń quramynda temir, kremnıı, alıýmınıı oksıdteri jáne basqa da metaldar men mıneraldar bar ekenin bilmeıtini anyq. Biraq bul elementterdiń bári az ǵana kólemde. Olardy aıyryp alý kez kelgen zaýyt nemese tseh úshin tıimsiz bolar edi. Sondyqtan óndiristik qaldyqtardan qurylys materıaldaryn jasaýǵa kóbirek kóńil bólýimiz kerek. Biraq bul jerde jasalatyn materıal quramyndaǵy álgindeı qaldyqtardyń mólsheri 20-30 paıyzdaı ǵana bolatynyn eskergen abzal. Kirpish, kespetas jasaý úshin beriktigin nyǵaıtatyn tsement, qum qospaı bolmaıdy. Aqsý ferroqorytpa zaýytynda joǵary kómirtekti ferrohromnyń qojy qaıta óńdelip, qazir onda polımerli kespetastar óndirisi jolǵa qoıylǵan. Polımer ystyqqa tózimsiz bolǵandyqtan ony tek kespetasqa ǵana paıdalana alamyz. Polımer tez erıtin zat bolǵandyqtan biz onyń qasıetterin úzdiksiz zerttep kelemiz. «Metall organıkalyq polımerler» degen bolady. Bulardy dári-dármekti belgili bir aǵzalarǵa jyldam jetkizý úshin medıtsınada, qaýipti zattardy tasymaldaýda, jáne t. b. salalarda qoldanýdyń keleshegi zor dep esepteledi. Taǵy bir ǵalymymyz volt amperlik ádistermen ken quramyndaǵy baǵaly metaldardy anyqtaý jobasyn bastap ketti. Mundaı jobalar memlekettik tapsyrys arqyly qarjylandyrylyp, zertteý men synaq ótkizý úshin qural-jabdyq satyp alyp jatyrmyz. Búginde zerthanalarymyzdyń jabdyqtalýy kóńil tolarlyqtaı túrlenip keledi, — dep áńgimesin jalǵady ǵalym.
Ýnıversıtet mamandary shuǵyldanyp jatqan taǵy bir joba — PM 2,5 bólshekteriniń ereksheligin zertteý (avtory — I.Radelıýk). Bul — qatty mıkrobólshekter men suıyqtyqtyń usaq tamshylarynan turatyn aýa lastaǵyshy.
Mundaı aýa tozańdary ekologııalyq jobalardy júzege asyrý úshin tıimdi. PM 2,5 bólshekterin paıdalana otyryp, aýadaǵy qaýipti qaldyqtardyń mólsherin azaıtýdyń amal-aılalaryn tabýǵa bolady degen senimde ǵalymdar.
Otandyq ǵylymdaǵy mańyzdy máseleniń biri — óńirlik ǵylymnyń damýy. Akademık Qanysh Sátbaev tek zertteý qyzmetiniń ǵana emes, sonymen birge onyń nátıjelerin óndiriske engizýdiń joǵary ónimdiligi men tıimdiligine aparatyn eń qysqa jol dep eseptep, ǵylymdy óńirlerde damytýǵa umtylǵany kezdeısoqtyq emes.
Dál osy tásildiń arqasynda ótken ǵasyrdyń 60-80-shy jyldary aralyǵynda Qazaqstan ekonomıkasynda qaryshty qadamdar jasalǵany belgili. Endeshe bul úrdis nege úzilip qaldy?
Pavlodarlyq ǵalymnyń pikirinshe, óńirdegi óndiris oryndarynyń ǵylymnan qol úzýine ótken ǵasyrdyń sońyndaǵy toqyraý kezeńi sebep bolǵan. Ekonomıkadaǵy quldyraý zaýyttardyń ǵylymǵa degen senimin joǵaltty.
Básekeniń bolmaýy, jarqyn damýǵa degen senimsizdik kóp kásiporyndardyń oqshaýlanýyn týdyryp qana qoıǵan joq, olardyń beı-bereketsiz jumys istep, aqyr-sońy jabylyp qalýyna alyp keldi. Al toqyraýdan aman shyqqan keıbir óndiristik eńbek uıymdary úshin ǵylym — áli kúnge shyǵyny shash-etekten keletin sala retinde baıqalatyny ras.
Bul teris úrdistiń shylaýynan kóbine shaǵyn kásiporyndar aryla almaýda. Tek iri zaýyttar ǵana búginde ǵylymnyń kómegine súıenýge árekettenip, óndiristik tehnologııa máselelerin sheshýge jergilikti jerden kómek alyp otyr.
Taǵy bir kemshilik, otandyq óndirister jergilikti ǵalymdarmen birlesip, jańa ázirlemeler jasaýdyń ornyna daıyn jobalardy shetten satyp ala salǵandy qup kóretini de jasyryn emes. Mundaı «qajetsizdik», suranystyń bolmaýy myqty degen ǵalymdarymyzdyń tarydaı shashylyp ketýine áser etken.
Professor Mádenıet Elýbaı búginde ýnıversıtette ǵalymdardyń jańa býyny ósip kele jatqanyn jetkizdi. PhD doktorlary Rımma Ýálıeva, Narıman Mapıtov, Ivan Radelıýk, Jámıla Fazlýtdınova, Alına Faýrat, doktorantýra stýdenti Sábıt Maýsymbaev jáne ózge de jas ǵalymdar jaratylystaný baǵytyndaǵy ǵylym kókjıeginde jarqyraı kórinip, ǵylymı izdenisterin óndiris pen kúndelikti ómirge synalap engizýge tyrysyp baǵýda.