Nege bir aýyldyń halqy eki túrli ekologııalyq aımaqta turady
TÚRKІSTAN. KAZINFORM — Túrkistan oblysynda bir ózi eki aýdanǵa qaraıtyn aýyldar bar. Olardyń ereksheligi — halqyna jasalǵan jaǵdaı eki túrli.
Máselen Qusshy ata aýylynda joldyń bergi beti Kentaý qalasyna qaraıtyn bolsa, arǵy beti — Saýran aýdanynyń enshisinde. Jergilikti turǵyndardy alańdatatyn máseleniń biri — ekologııalyq ahýal.
Saýran aýdany ekologııalyq aımaqqa jatatyndyqtan mundaǵy halyq jalaqysyna 20 paıyzdyq ústemeaqy alady. Al, Kentaý qalasyna qarasty qusshyatalyqtarǵa mundaı múmkindik qarastyrylmaǵan.
— Aýylymyzda bir mektep, bir balabaqsha bar. Biraq eshbiriniń jalaqysyna ekologııalyq ústemeaqy qosylmaıdy. Al, úıimniń aldyndaǵy 10 metr jerde turatyn kórshim sol aqshany alyp otyr. Bárimizdiń jutyp otyrǵanymyz bir aýa. Sondyqtan bul másele memlekettik deńgeıde sheshilýi qajet dep oılaımyn, — deıdi aýyl turǵyny Seıdýlla Ahmetov.
Dál osy jaǵdaı Báıdibek aýdanynda da kezdesedi. Qyzyl kópir atalyp ketken Ekpindi aýylynyń Arys aımaǵyna qarasty bóligi ekologııalyq aımaqqa enedi de, Báıdibek bóligi bul artyqshylyqty ala almaı keledi.
Ortany bólip turǵan kúre jol ǵana bar. Áıtpese munda da barsha turǵynnyń jutyp otyrǵany bir aýa.
Atalǵan másele Parlament Májilisiniń minberinde de kóterildi. Depýtat Ulasbek Sádibekov jergilikti jerdegi jaǵdaıdy aıtyp, depýtattyq saýal da joldaǵan bolatyn. Degenmen, turǵyndar áli naqty nátıjeni kóre almaı otyr.
— Sońǵy jyldary Kentaýdyń jaǵdaıyn kún tártibine qaıta alyp shyqtyq. Úkimetke jaǵdaıdy túsindirip, 100 myńǵa jýyq halyqty tolǵandyrǵan jaıt ekendigine kóz jetkizdik. Sodan qanshama jyldan beri toqtap turǵan seń qozǵalyp, nazar aýdaryldy. Búginde árbir mınıstrlik pen komıtet tarapynan jumys júrip jatyr. Kentaýda kóshpeli jıyn ótkizip, jergilikti halyqpen kezdesip, ortaǵa salyp talqyladyq. Eger Kentaý qalasyna ekologııalyq aımaq statýsy beriletin bolsa, oǵan qarasty aýyldar da sol statýsty ıelenedi. Onyń ishinde Qusshy ata aýyly da bar. Jalpy, bul óte úlken, aýqymdy másele. Biz Kentaýdy ekologııalyq aımaq dep taný arqyly 100 myń halyqtyń ómir súrý sapasyn jaqsarta alamyz, — dedi Ulasbek Sádibekov.
Halyq qalaýlysynyń aıtýynsha, búginde Kentaý óńirinde ekologııalyq jaǵdaı kúnnen kúnge kúrdelene túsken.
Negizgi sebeptiń biri — qala Aral aımaǵyna jaqyn ornalasqan. ıAǵnı, Aral mańyndaǵy qazaqstandyq bóliktiń qarqyndy shólge aınalýy halyqtyń ál-ahýalynyń qolaıly sharttarynyń joıylýyna, atap aıtqanda aýrýshańdyqtyń artýyna ákelip otyr.
Osy sebepter boıynsha Qyzylorda, Túrkistan jáne Aqtóbe oblystarynyń keı jerleri ekologııalyq apat aımaǵy bolyp tanyldy.
Al, sol sátte Kentaý qalasy men Báıdibek aýdany sol tizimge enbeı qaldy.
— Kentaý qalasy men Báıdibek aýdanyndaǵy aýa men sýdyń lastanýynan jergilikti turǵyndardyń arasynda onkologııalyq aýrýlar da asqyna túsken. Árıne, bul dabyl qaǵarlyq jaǵdaı dep bilemin, — deıdi depýtat.
Máselen, Báıdibek aýdanynda júrek qan-tamyrlary alǵashqy aýrýshańdyǵy 2021 jyly 427 bolsa, 2022 jyly bul kórsetkish 528-ge jetken.
Al, 2023 jyly 558 turǵynnan anyqtalyp, sońǵy 3 jyl ishinde 24 paıyzǵa artqan.
Onkologııalyq alǵashqy aýrýshańdyqpen 2021 jyly 42 turǵyn naýqastansa, 2022 jyly — 48, 2023 jyly — 55 turǵyn aýyrǵan.
Týberkýlezdiń alǵashqy aýrýshańdyǵy da sońǵy úsh jylda 2 ese artyp otyr.
Sondaı-aq, ekologııalyq ahýal aýyl sharýashylyǵy salasyna da teris áser etip keledi. Agrohımııa qyzmeti respýblıkalyq ǵylymı-ádisteme ortalyǵy óńirlik fılıalymen birlese egistik jerge júrgizilgen topyraqty agrohımııalyq taldaý jumysynyń nátıjesinde aýdan aýmaǵyndaǵy topyraq quramyndaǵy qarashirik, azot pen fosfor mólsheri óte tómen ekeni anyqtalǵan.
Odan bólek, jyl saıyn ózen-bógetter deńgeıiniń tómendeýi baıqalyp otyr. 1990 jylǵy esepte aýdanda 18 000 gektarǵa jýyq sýarmaly jerdi sýlandyratyn 102 kanal bolsa, qazir ótkizý qabiletin joǵaltqandyqtan 72 kanal esepten shyǵarylǵan.
Búginde aýdanda aılyq jalaqy mólsheri ekologııalyq daǵdarys jaǵdaıyna jaqyn aımaqtarǵa qaraǵanda 20-25 paıyzǵa tómen. Saldarynan aýdan jastary basqa óńirlerge jumysqa ketip jatqan jaıy bar. Tipti qonys aýdarýshylar da kóp.
— Kentaý qalasynyń zertteý qorytyndysynda anyqtalǵan aýmaqty lastaýshy zattar Báıdibek aýdanynda da kezdesip otyr. Atap aıtqanda, 1994 jylǵa deıin Báıdibek aýdanynda Kentaý qalasyna qaraǵan «Achpolımetall» (qorǵasyn óndiretin) kombınatynyń Baıjansaı kenishi jumys jasaǵan. 2023 jyly Túrkistan oblysy boıynsha ekologııa departamenti, zerthanalyq-taldamaly baqylaý bóliminiń synaq hattamasyna sáıkes, topyraqtyń quramynan qorǵasyn, myrysh, mys, t. b. metaldardyń mólsheri shekti ruqsat etilgen normatıvten edáýir asyp ketkeni anyqtaldy. Joǵarydaǵy mán-jaıdy eskere kele, Qazaqstan Respýblıkasynyń 1992 jylǵy 30 maýsymdaǵy «Aral óńirindegi ekologııalyq qasiret saldarynan zardap shekken azamattardy áleýmettik qorǵaý týraly» Zańyna ózgertýler engizý maqsatynda, oblys deńgeıinde komıssııa quramyn qurýǵa yqpal etý boıynsha oblys ákimi D. Satybaldynyń jáne arnaıy mekeme basshylarynyń attaryna suranys hattar joldandy, — delingen Báıdibek aýdany ákimdigi usynǵan aqparatta.
Jýyrda Túrkistan oblysynyń ákimi Darhan Satybaldy Kentaý qalasy ekologııalyq apat aımaǵy dep tanylǵanyn jáne turǵyndar jalaqysyna 20% ústemeaqy qosylatynyn aıtty.
Bul jańalyqty estigen kentaýlyqtar qýanyp, bir-birinen súıinshi surap júr. Ásirese, qusshyatalyqtardyń qýanyshy erekshe.
Al, Báıdibek aýdanynyń turǵyndary bul ıgilikti isti áli biraz jyl kúte turýyna týra keletin syńaıly. Sebebi, bul óńir úshin áli naqty sheshim qabyldanbaı otyr.