Nazym Qabdenova: Qyzylshadan qorǵanýdyń jalǵyz joly – vaktsınatsııa
Balalardy juqpaly dertten qorǵaý úshin ne isteý kerek? Sońǵy kezde órship ketken qyzylshanyń aldyn alýdyń joldary qandaı? Mine, osy oraıda BQO juqpaly aýrýlar aýrýhanasynyń joǵary sanatty ınfektsıonıst-dárigeri Nazym Qabdenova Kazinform tilshisiniń saýaldaryna jaýap berdi.
— Nazym Masalımqyzy, medıtsına salasyna qalaı keldińiz, ınfektsıonıst mamandyǵyn tańdaýyńyzǵa ne sebep boldy?
— Dáriger bolýdy bala kezimnen armandadym. 1978 jyly Terekti aýdany Fedorov (qazir Terekti) aýylyndaǵy orta mektepti támamdadym. Armanym birden oryndalmasa da, araǵa bir jyl salyp, ıaǵnı 1979 jyly Aqtóbe medıtsına ınstıtýtyna oqýǵa tústim. Instıtýtty 1985 jyly emdeý isi mamandyǵy boıynsha bitirdim. Infektsıonıst bolýǵa birden bel baılap, Oral qalasynyń juqpaly aýrýlar aýrýhanasy bazasynda ınternatýradan óttim. Al 1986-1989 jyldary oblystyq densaýlyq saqtaý basqarmasynyń joldamasymen Terekti aýdandyq ortalyq aýrýhanasynda ınfektsıonıst-dáriger bolyp qyzmet atqardym.
1989 jyldan bermen qaraı, osy kezge deıin oblystyq juqpaly aýrýlar aýrýhanasynda taban aýdarmaı eńbek etip kelemin. 2008 jyly gepatıtten emdeıtin ekinshi bólimshege basshylyq ettim. 2020 jyldan zeınet demalysyndamyn. Degenmen jas kezimde ózim qalaǵan isimnen áli qol úzgen joqpyn, mamandyǵym boıynsha dáriger bolyp jumys jasap jatyrmyn.
— Óz salańyzda uzaq jyldar boıy qyzmet etip, tájirıbeńiz tolysqan eken, bir orynda turyp qalýǵa bolmaıdy deısiz ǵoı?
— Iá, qazirgi zamanǵy óskeleń talapqa saı dáriger bilimin jetildirip, sheberligin shyńdap otyrmasa bolmaıdy. Men de ár bes jyl saıyn Almatydaǵy medıtsınalyq ýnıversıtette mamandandyrýdan ótip turamyn. 2010 jyly qarasha, jeltoqsan aılarynda Tel-Avıv qalasynda «Gastro-gepatologııa boıynsha jetildirý» kýrsynda oqydym. 2012 jyly naýryz aıynda Ystanbul qalasynda «Sozylmaly vırýsty gepatıtti osy zamanǵy emdeý ádisteri» kýrsynan óttim. Árıne, bul oqýlar meniń qyzmetime, naýqastardy emdeýde úlken kómek bolǵanyn aıta ketken jón.
2017 jyly «Densaýlyq saqtaý salasynyń úzdigi» medaline ıe bolǵanmyn. Sondaı-aq «Joǵary sanatty ınfektsıonıst-dáriger» degen ataǵym bar.
— Qazirgi kezde elimizde qyzylsha aýrýy asqynyp turǵany belgili. Buǵan baılanysty ne aıtar edińiz?
— Sońǵy jyldary qyzylsha aýrýynyń álsin-álsin órshýi baıqalyp tur. Nege olaı? degen suraq týady. Bul jerde, ókinishke qaraı, turǵyndar, ásirese, jas analar men ákelerdiń ınfektsııalyq aýrýlar týraly, olardyń aýyr zardaptary týraly habarlary joq. Mán bermeıdi. Mán bermegen soń, adam saqtanbaıdy. Mysaly, qyzylshamen bul syrqatqa qarsy turatyn qorǵanyshy (ımmýnıteti) joq kez kelgen jastaǵy adam — náreste de, egde tartqan kisiler de aýyryp qalýy ábden múmkin. Tula boıynda bul dertke qarsy turatyn ımmýnıtettiń joqtyǵy saldarynan jas analar da qyzylshaǵa tap bolyp jatady.
— Balalardy qyzylsha sııaqty juqpaly dertterden qorǵaý baǵytynda ınfektsıonıst maman, joǵary sanatty dáriger retinde qandaı keńes berer edińiz?
— Juqpaly aýrýdan saqtanýdyń eń ońaı ári qaýipsiz joly — balalardy da, úlkenderdi de (95 paıyz) vaktsınatsııadan ótkizý. Bylaısha aıtqanda, juqpaǵa qarsy egilmesek, ol biz aıtyp otyrǵan qyzylshanyń órshýine aparyp soǵýy, naýqastardyń kóbeıýine sebepker bolýy ábden múmkin. Kóptegen juqpaly aýrýlar, mysaly: balalardyń tamaq aýrýy (dıfterııa), jedel damıtyn aýrý (polıomıelıt), V vırýsty gepatıti vaktsınatsııadan ótkenderdiń, ıaǵnı ekpe qabyldaǵandardyń arasynda kezdespeıdi. Tap osy kúnderde vaktsınatsııadan ótpegenderdiń arasynda, ıaǵnı ekpe qabyldamaǵandardyń ishinen epıdemııalyq parotıt (juqpaly parotıt), kókjótel sııaqty aýrýlar shyǵyp jatyr.
— Qyzylshanyń qaýpi nede?
— Qyzylsha — jedel júretin, jyldam damıtyn juqpaly aýrý. Óte juqpaly. Jótelgende, sóılegende, túshkirgende aýa arqyly (tamshymen) taraıdy. Bul aýrýdan birden-bir qorǵaıtyn jol — ekpe qabyldaý, vaktsınatsııa. Tek qana vaktsına jasatý arqyly qorǵana alasyz. Basqa jol joq.
Qyzylshanyń qaýpi sol, ol asqynsa, pnevmonııaǵa — ókpeniń qabynýyna, otıtke, entsefalıtke, sınýsıtterge aparyp soǵady. Aıaǵy aýyr áıelder qyzylshamen aýyrsa, merziminen buryn bosanýy, túsik tastaýy múmkin. Tipti, kishkentaı náresteniń shetinep ketýi de yqtımal.
Balalarmen salystyrǵanda, qyzylsha eresek adamdarǵa óte aýyr tıip, qatty aýyrsynady. Sondaı-aq qyzylshadan 1 jasqa deıingi náresteler kóp shetineıdi.
— Ekpeden bas tartatyn ata-analar da joq emes. Munyń sebebi nede dep oılaısyz?
— Men jumys barysynda ekpe (vaktsına) alýdan bas tartqan ata-analarmen jıi kezdesemin. Sonda olardyń basty aıtatyn sebebi — ekpe dári sapasyz deıdi. Bul óte qate áńgime. Bizdiń elimizde qoldanylyp kele jatqan ekpeler — asa az reaktogendi vaktsınalar. Túsiniktirek, qarapaıym uǵymǵa salyp aıtsaq, ol vaktsınalar aǵzaǵa (organızmge) ishki nemese syrtqy áser bermeıdi. ıAǵnı aǵzaǵa áser etpeıdi. Onyń ústine vaktsına ataýly Búkildúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymynyń qatań saraptamasynan ótedi ǵoı. Talaı saraptama, zertteý, tájirıbe jasalyp baryp, qoldanysqa engiziledi.
Keı ata-analar ekpe jasaýǵa qarsy ýáj aıtqanda, bizdiń asyl dinimiz — ıslamdy alǵa tartady. Shyndyǵyna júginsek, ıslam bul máselege qarsylyq tanytpaıdy. Ózińiz qarańyz, qajylyqqa baratyn adamdardy da tıisti ekpe (vaktsına) almasa, Mekkege jibermeıdi. Buǵan óte qatań qaraıdy. Ata-analardyń balalaryna ekpe jasatýdan bas tartýy dinge senýde jatpaǵan sııaqty. Bul jerde barlyq sebep — ekpe jónindegi túsinigimizde, bilim-biligimizde jatyr ǵoı dep aıta alamyn. Sosyn osy zamanǵy medıtsınaǵa senbeý, kúmánmen qaraý da etegimizden keri tartyp keledi.
Qalaı bolǵanda da adam ómiri, balalardyń densaýlyǵy tıisti ekpelerdi ýaqtyly alyp, medıtsınaǵa shúbásiz senýde der edim. Al, senim kúshi kóptegen syrqat pen aýrýdy jeńetindigin ómir baıaǵyda dáleldegen.
— Áńgimeńizge rahmet. Dárigerlik qyzmetińizge tabys tileımin.
Eske sala keteıik, budan buryn Batys Qazaqstanda qyzylshamen aýyrǵandar sany kóbeıip otyrǵanyn jazǵan bolatynbyz.
