Naýryzym memlekettik tabıǵı qoryǵy

Naýryzym memlekettik tabıǵı qoryǵy Ortalyq Azııada birinshi bolyp ıÝNESKO-nyń búkilálemdik tabıǵı mura mártebesin alǵan Qazaqstandaǵy qos qoryqtyń biri. Qoryqtar bir geografııalyq aımaqta jáne sýda júzetin qustardyń kóshý jolynda jatqandyqtan «Sary-Arqa - Soltústik Qazaqstan dalasy men kólderi» atty jalpy ataýmen bir nomınatsııaǵa biriktirilgen.

Nysandarғa berilgen mәrtebe atalғan tabıғat keshenderiniң tұtastyғy men saқtalýyna қosymsha kepildikter beredi, aýmaқtyң bedelin arttyrady jәne nysandardy ұstaýғa қajetti қarjy құraldaryn tartýғa, sonyң ishinde Bүkilәlemdik mұralar қorynan қarjy bөlinýine yқpal etedi. Қorғaljyң men Naýryzym tabıғı қoryқtaryn ıÝNESKO-nyң Bүkilәlemdik mұralar tizimine engizý týraly sheshim Ұıymnyң 2008 jyly shildeniң 7-inde Kvebekte өtken 32-shi sessııasy barysynda қabyldanғan bolatyn. Naýryzym memlekettik tabıғı қoryғy Қostanaı oblysynyң Naýryzym jәne Әýlıekөl aýdandarynda ornalasқan. Bastapқy kөlemi 320 myң gektardy құraғan қoryқ 1931 jyly ұıymdastyrylғan bolatyn. 1966 jyly onyң kөlemi 87,7 myң gektarғa yқshamdalyp, қaıta құryldy. Oғan Tersek (kөlemi 4,7 myң ga), Sypsyң (kөlemi 7 myң ga) jәne Naýryzym (kөlemi 37,2 myң ga) orman alқaptary men Jarkөl, Aқsýat, Sarymoıyn kөlderi endi. Olardyң үlesine betegeli jýsandy 5 myң ga tyң jazyқ dala kirdi. Keң-baıtaқ Қazaқstannyң tabıғat baılyқtarynyң biri sanalatyn Naýryzym memlekettik tabıғı қoryғynyң jer kөlemi қazirgi taңda 191381 gektardy құraıdy. Қoryқ ornalasқan aýmaқtyң klımaty kontınenttik; қysy ? sýyқ , yzғarly; jazy ? ystyқ. Қaңtar aıynyң ortasha temperatýrasy ?17 °S, shilde aıy +24,2°S. Jyldyқ ortasha temperatýra +2,4 °S, jyldyң 131 kүni jaıma shýaқ, ashyқ bolady. Jaýyn-shashynnyң jyldyқ ortasha mөlsheri 233 mm, onyң 30-40 %-y jaz aılarynda jaýady. Topyraғy құmaıtty. Mұnda joғary satydaғy өsimdikterdiң 700-ge jýyқ tүri (қaraғaı, қaıyң, kөkterek, tobylғy, tal, moıyl, қyryққұlaқ, t.b.) өsedi. Қoryқ jan-janýarlar dүnıesine baı: sүtқorektilerdiң 40-tan astam, құstardyң 250-deı, қosmekendiler men baýyrymen jorғalaýshylardyң 3 jәne balyқtardyң 10-ғa jýyқ tүrleri tirshilik etedi. Sondaı-aқ or қoıan, elik, borsyқ, tүlki, sýyr t.b. mekendeıdi. Қoryқtan aққý, bezgeldek, dýadaқ, aқ sұңқar, tarғaқ sııaқty sany jyldan jylғa azaıyp bara jatқan құstardy kezdestirýge bolady. Bұl aımaқta sý kөzderiniң mol bolýy kөktemde jyl құstarynyң ұshyp kelýine, ұıa basýyna, mүmkindik beredi. Қoryқ aýmaғy bıo alýan tүrlilikti saқtaý jөnindegi birқatar halyқaralyқ jobalarғa қosylғan. Bұl baғyttaғy jұmystar қoryқtyң shtattaғy қyzmetkerleri tarapynan da, halyқaralyқ jәne ınstıtýttar men ғylym-zertteý mekemeleriniң ekspedıtsııalary tarapynan da tұraқty tүrde jүrgizilip tұrady. Sondaı-aқ Қostanaı қalasyndaғy joғary oқý oryndary stýdentteriniң dala jұmystary tәjirıbesinen өtýi үshin de keңinen қoldanylady. Osy tұrғyda A.Baıtұrsynov atyndaғy Қostanaı ýnıversıtetimen, pedagogıkalyқ ınstıtýttyң bıologııa jәne geografııa kafedralarymen kelisim-sharttar bekitilgen. Naýryzym memlekettik tabıғı қoryғy bazasynda ekologııalyқ үıirme jұmys isteıdi. Oғan aýdan ortalyғyndaғy eki mekteptiң oқýshylary tұraқty қatysyp, өzderi týyp-өsken өңirdegi flora men faýnany zertteýmen shұғyldanady. Қoryқta «Tabıғat mұrajaıy» jұmys isteıdi.Derekkөzi: Қazaқstan ұlttyқ entsıklopedııasy, 7 tom