Naýryz - tabıǵattyń qaıta túlep, jańaratyn kezi
Júzdegen jyldar boıy qazaq halqymen birge jasasyp, ulttymyzdyń salt-dástúri men ádep-ǵurpynyń ajyramas bóligine aınalǵan Naýryz merekesiniń orny árıne erekshe. Naýryz merekesi kúni - qasıetti kún. Danyshpan ata-babalarymyz bul kúndi tabıǵattyń aıryqsha belgilerin eskere otyryp belgilegen. Naýryz aıyn erekshe qasıeti bar aı retinde baǵalaǵan. Naýryz - Kún men tún teńeletin kún, tórt túlik mal tóldeıtin aı. Osy aıda tabıǵattaǵy barlyq tirshilik ıelerine jan bite bastaıdy. Qystyń sońy, kóktemniń basy jyl qustary kele bastaıdy. Sol sebepten de bolar tabıǵattyń tylsymy men ǵalam ǵajaıyptaryn tereń uǵyna bilgen ata-babalarymyz bul kúndi Jyl basy dep eseptegen. Naýryzdy shyǵys halyqtary birliktiń, tatýlyqtyń, eńbektiń, izgiliktiń, baqyttyń merekesi retinde atap ótedi. Bul kúni shattanbaıtyn, qýanbaıtyn, meıirlenbeıtin adam bolmaǵan. Osy kúni jaqsy tilek tileý, quttyqtaý, keshirim jasaý, tabysý sııaqty adamgershilik qasıetter kórinis taýyp, keıingi urpaqtar sondaı jaqsy ónegeden úlgi alǵan. Naýryzdyń aıryqsha tálim-tárbıelik, úlgi-ónegelik, sán-saltanattyq, márt-jomarttyq, qadir-qasıettilik nyshan belgileri men tanym uǵymdarynyń úlgi túrleri óte kóp. Onyń barlyǵy ár adamdy joǵary sanalylyqqa, ádeptilikke, ónegege, baýyrmaldyqqa, kórgendilikke, izgilik pen bilimdilikke baýraıdy. Naýryzdy halqymyzdyń asyǵa kútetini osy sebepten bolsa kerek.
Naýryz merekesin atap ótý dástúri boıynsha, patshalar óz taǵy men bıligin naýryzda bir kún kedeı-kepshikke beretin bolǵan. Ulystyń uly kúninde jumys istelmeıdi, is bastalmaıdy, eshkimdi eshkim renjitpeıdi, bireýge-bireý daýys kóterip, bolmasa jaman sóz aıtpaıdy. Sharap ishilmeıdi, qurban shalynbaıdy. Halqymyz naýryzda dalany Qyzyr ata aralaıdy dep úıiniń esigin ashyp otyrǵan. Jastar úlken kisilerden bata suraıdy, jigitter qyzdarǵa syı-sııapat jasaıdy. Renjisip qalǵan azamattar bir-birinen keshirim suraıdy. Dástúrli qazaq qoǵamynda Ulys kúni jyl basy sanalǵan. Bul kúndi qarsy alarda halyq taza, jańa kıimderin kıgen. Aýyldyń er adamdary bir-birimen qos qoldasyp, tós qaǵystyryp, áıelder qushaqtasyp, bir-birine ıgi tilekter aıtqan. Birin-biri merekege arnap daıyndalǵan naýryz kóje ishýge shaqyrady. Oǵan qoıdyń basy men súr et salyp pisirilýi - qys taǵamymen (etpen) qoshtasýdy, quramyna aqtyń qosylýy - jaz taǵamymen (sút, aq) qaýyshýdy bildiredi. Ádette, osy kúni adamdar aram pıǵyl, pendeshilik ataýlydan tazaryp, ar-ojdany aldynda arylady. Aýyl aqsaqaldary aralaryna jik túsken baýyrlas el, rýlardy, aǵaıyn, dos-jarandardy bir dastarqannan dám tattyryp, tabystyrǵan, jalǵyz jarym jetimderdi úılendirip, jeke otaý etken. Kembaǵal, múgedekterdi jaqyn týystarynyń qaraýyna arnaıy mindettep tapsyrǵan. Jutqa ushyrap qınalǵandarǵa jylý jınap bergen. Altybaqan basynda án aıtylyp, kúı tartylady.
Mine, adam boıyndaǵy eń bir asyl qasıetterdi úlgi etetin, osyndaı keremet merekemizden bir kezderi ajyrap ta qala jazdaǵanbyz. Keńes Odaǵy kezindegi totalıtarlyq rejım dinı mereke degen syltaýmen Naýryz merekesin keń kólemde atap ótýge tyıym saldy. Naýryz memlekettik deńgeıde atap ótilmedi. Sóıtip, ulyq mereke tek otbasynda ǵana atap ótiletin qarapaıym ǵana merekelerdiń birine aınaldy. Osylaısha solaqaı saıasattyń kesirinen Naýryz merekesimen baılanysty jaqsy dástúrler men ıgilikter de birte-birte halyq jadynan óshe bastady. Naýryzdy tek qazaǵy basym aýyl halqy bolmasa, qalalyq jerlerde múldem toılamaıtyn da boldy.
Desek te bul merekeniń orny halqymyz úshin erekshe. Bizdiń kóptegen salt-dástúrlerimiz osy merekemen baılanysty. Sondyqtan da bolar, Naýryz elimiz egemendigin alǵan kúnge de jetti. Árıne naýryz tek qazaq halqynyń ǵana merekesi emes. Ol búkil shyǵys halyqtarynyń merekesi. Naýryz merekesin toılaý dástúri dúnıe júzi halyqtarynyń kópshiliginiń turmys-saltynda baǵzy zamandardan oryn alǵan. Bul meıramdy ejelgi grekter "patrıh", bırmalyqtar "sý meıramy", tájikter "gúl gardon", "báısheshek", "gúlnaýryz", horezmdikter "naýsardjı", tatarlar "nardýgan", býrıattar "sagaan sara", soǵdylyqtar "naýsaryz", armıandar "navasardı", chývashtar "norıs oıahe" dep túrlishe ataǵan.
Desek te dál búgingideı egemendigimizdi alyp, «óshkenimiz janyp, joǵalǵanymyz tabylyp» óz aldyna jeke derbes memleket bolǵan kezimizde ulyq merekemizdi, onymen baılanysty ıgilikterdi keńinen nasıhattaýymyz kerek-aq. Óıtkeni Naýryz tabıǵattyń qaıta tirilip, túlep, jańaratyn kezi. Sondyqtan ol tabıǵat merekesi de. Naýryzdy atap ótý saltynda aǵash otyrǵyzyp, úıdiń aınalasyn tazalap, qorshaǵan ortany retke keltirý dástúri bar. Osy turǵydan alǵanda Naýryzdyń tárbıelik máni de erekshe. Qoryta aıtqanda, Naýryz - shyn mánindegi ulyq mereke. Naýryz týraly shyǵystyń danyshpandary Mahmud Qashqarı, Omar Haııamnan bastap qazaqtyń uly aqyny Abaı Qunanbaev, Álıhan Bókeıhanov, Ahmet Baıtursynov, Sáken Seıfýllın syndy ult qaıratkerleri de kóptegen dúnıeler jazyp qaldyrǵan. Bul týrasynda fılosofııa ǵylymynyń doktory, professor Altaı Taıjanov bylaı deıdi: «Biz musylmandyq Shyǵys halyqtarynyń naýryzdy qalaı toılaǵandyqtary týraly alǵashqy derekter men málimetterdi Bırýnı, Omar Haııam eńbekterinen tabamyz. Bul kúndi kóne túrikter túgeldeı atap ótkendigi týraly derekterdi Álisher Naýaı, Mahmut Qashqarı, Ibn Fadlan, t.b. eńbekterinen kezdestiremiz. Onan keıin aqyn-jyraýlar dáýirindegi aýyz ádebıetiniń nusqalarynda kezdesedi. Al, bergi zamandarda Abaıda bar. Onyń «Jazǵytury» óleńi osy naýryz ben sáýir aıynyń sýretterin beredi. Ol Ybyraıda da bar. Jańa zamanda, dálirek aıtqanda, HH ǵasyrda bul kúnge kóptegen qazaq zııalylary da kóńil aýdarǵan. Olar - Muhametjan Seralın, Mirjaqyp Dýlatov, Maǵjan Jumabaev, Muhtar Áýezov, taǵy basqa ádebıet pen mádenıet, ǵylym salalary ókilderi. Naýryzdy jyrlaý, «Ulystyń uly kúni» dep ulyqtaý elimiz egemendikke qol jetkizgennen keıin de údeı túspese, kemigen joq»,-deıdi ǵalym.
Árıne táýelsizdik jyldarynda Naýryz merekesin jańǵyrtý úshin qolǵa alynǵan is az bolǵan joq. Búginde Ulystyń uly kúni elimizdi mekendeıtin barlyq ulttar men ulystardyń basyn qosqan, ultaralyq kelisim jarasym tapqan, el birligine úndegen búkilhalyqtyq merekege aınaldy. Naýryzdy respýblıka deńgeıinde atap ótetin boldyq. Onda ulttyq at sporty túrlerinen, qazaq kúresi, arqan tartý, baǵanǵa órmeleý, júlde alý sekildi jarystar uıymdastyrylyp, dastarqan jaıylyp, naýryz kóje daıyndalyp, umyt bola bastaǵan kóptegen dástúrlerimiz jańǵyrdy. Osy baǵyttaǵy jumystardyń arasynda erekshe atap ótetini - 2009 jyldyń 4-shi naýryzy kúni Májilis «Qazaqstan Respýblıkasyndaǵy merekeler týraly» qoldanystaǵy zańǵa ózgeris engizýdi kózdeıtin zań jobasyn maquldady. Keıin Senat talqylaýynan ótip, qabyldanǵan zańǵa Qazaqstan Prezıdenti qol qoıdy. Sol zańǵa sáıkes memlekettik mereke Naýryz meıramy bir kúnniń ornyna úsh kún boıy, ıaǵnı, 21-22-23 naýryz kúnderi merekelenetin boldy. Bul halqymyzdyń erekshe qýanyshpen qarsy alǵan jaǵymdy jańalyqtarynyń biri boldy. Qalaı desek te naýryz merekesiniń orny qazaq halqy úshin mańyzdy. Endeshe dástúrli meıram aldaǵy ýaqyttarda da halqymyzben birge jasasyp, bite qaınasa bermek.
