«Naýryz» sóziniń tegi qaıda jatyr - Serik Qaýymbaıuly
Ejelgi qazaqtar búkil jyldy «jas toqsan» – kóktem aılary, «jaz toqsan» – jaz aılary, «terme toqsan» – kúz aılary, «qys toqsan» – qys aılary dep tórtke bólip, osylardyń qosyndysynan asyp qalǵan bes kúndi «Besqonaq» dep atap, qazirgi esep boıynsha ár jyldyń 17-i naýryzynan 21-i naýryzyna deıin qosyp otyrǵan. Ejelgi parsylar bul kúnderdi «fandyjy» jáne «andarǵah» (urlanyp kiretin nemese ketikti toltyratyn) dep atap, jyl sońyna tamyz jáne qyrkúıek aralyǵyna qosqan. Eski frantsýzdar muny «jalań aıaq kúnder» dep ataǵan. Al, mysyrlyqtar bul bes kúndi eshbir aıǵa qospaı, kileń Qudaıǵa qulshylyq etetin kún etip belgilegen. Minekı, dúnıejúzi halyqtary qalaı úndesip jatyr? Bir jyl jóninde jer sharynyń ár tusyndaǵy tili men dili múlde uqsamaıtyn ár halyqtyń bir-birine asa jaqyn oılaýy neniń ısharasy? Buǵan da jaratylys dep jaýap berýge týra keledi.
Biz ádette alǵan betten jalt burylyp keri baǵyttalýdy 180 gradýs buryldy deımiz. Al, qaıta jalt burylsa 360 gradýs burylǵan bolady. Oıymyzdy osydan ary qaraı jiptesek, bir jyldaǵy osy daǵdyly 360-tan asyp turǵan «5 kún, bes saǵat, 48 mınýt, 46 sekýnd» Jer shary syndy tabıǵattyń osy qalyppen sheńberge syımaı óz betinshe pishim qurap turǵandyǵynan emes pe degen oı týar edi. Degenmen, bul esep boıynsha jyl basy kóktem aıynan, atap aıtqanda, naýryzdan bastalyp tur. Muny toqsannyń aldyndaǵy «jas» degen sózden-aq ańǵarýǵa bolady. Bylaısha aıtqanda, adam pendesiniń árbirine birden jas beretin toqsan. Arabsha aıtqanda «sıfr» - nóldik núkte. «Nól» oryssha maǵanasy «joqtyq» degen sózde, latynsha maǵanasy «túkte emes» degen sóz. Shynaıy máni bar men joqtyń ortasyndaǵy shekara. Naǵyz pálsapa uǵymyndaǵy órbý osy shekaradan bastaý alady. Al, bastaýdyń túbiri «bas» osyǵan sáıkesti qazirgi dáýir kúntizbe esebi boıynsha, birinshi aı qańtardy dástúr jetegimen «úshtiń aıy» dep ataımyz. Munyń sebebi: Qazaq kúntizbesi jazǵyturymǵy kún men túnniń teńelýinen sońǵy 1-i kúnnen, ıaǵnı 3-i aıdyń 22-i kúninen bastalady da, bul kún «Naýryz» dep atalady.
Naýryzdy soǵdalyqtar «naýsarsyz», horezmdikter «naýsardjy», armıandar «naýsardy», chývashtar «noras oıaqy» dep ataǵan. Osylardyń barlyǵynyń maǵanasy «jańa kún» degen sóz. Sonda «naýryz» osy bir kúnniń ǵana aty. Arǵy tegi parsynyń «nov» - jańa «roz» - kún degen sózinen kelgen. Osyǵan sáıkes shaǵataılar «kún, kúndiz» degendi «roz» deıdi. Al, anaý «naýsaryz, naýsardyjy, naýsardy» degen sózderdegi «sar» taǵy da parsynyń «bas» degen sózinen týyndaǵan. Mysaly; «sarbaz» basshyǵa erýshi. Shaǵataıdaǵy «sár» bas, «tárash» qyrý, túsirý. Qazirgi «satyrash» (shashtaraz) sózi. Búginde qoldanylyp otyrǵan «tań sári» degende bir kúnniń bastalǵanyn kórsetedi. Ejelgi túrkide «sar» degen sóz bar, biraq ol bir nárseniń kóptigin bildiretin uǵym. Mysaly: qazirde tatarlar «qumdy jer» degendi «qumsar», qulmaq kóp ósetin jerdi «qulmaqsar» deıdi. Chývashtar kıik kóp mekendeıtin jerdi «kıiksar» deıdi. Bularda álgindegi «bas, bastaý» maǵanasyn alyp turǵan «sar» uǵymyna jalǵasa shubyrǵan úndes uǵymdar. Aqqýdyń basshysynyń «sáhar» atanýy da osymen iliktes.
Ejelgi ırandyqtar kún men tún teńelgennen sońǵy 1-shi kúndi (osy naýryz kúnin) «mehram» deıdi. Osydan bizdiń meıram sózimiz jasalǵan. Kóne parsylar kúndi «mıhr» deıdi. Al, qyrǵyzdar kún men tún teńelgennen sońǵy 1-shi kúndi qozy (toqty) juldyzynyń kórinýine baılanysty, bul kúndi meıram dep bilgen. Ejelgi qazaqtar osy kúnniń túnin (túnniń aldymen júretinin eskerińiz) «jumaqtyń esigi ashylyp, pendelerdiń tilegi qabyl bolatyn kún» dep eseptep, tún boıy kóz ilmeı aspanǵa telmirgen. Ol kezdiń adamdary «meteor» degendi bilmeýshi edi. Ony aqqan juldyzǵa sanaıtyn. Jerge jaqyn ushqan meteor janasqan tusyn jarqyratyp jiberedi. Biraq, sol jaryqty da jaratýshynyń qalaǵan quly ǵana kóre alady dep oılaǵan. Mine osylaısha, «qadyr tún» uǵymy qalyptasqan. Sonan da zaryǵa kútýdi qazirgi qazaq tilinde «qadyr túndeı kútti» deıdi.
Ejelgi túrkiler kúndi «kúnash, kúnish, qulash, quıash, qoıash, aftap jáne órken» dep neshe túrli ataýshy edi. Al, Sibir halyqtarynyń keıbiri kúndi «úlken órken», aıdy «kishi órken» desedi. Bizde qazir «órkeniń óssin» degen tilek sóz bar. Bulda bastalǵan nárseniń onan saıyn jaqyndaı túsýin kórsetedi. Munda da «naýryz» degen sózge úndestik jatyr. Naýryzdyń batasy «Ulysyń oń bolsyn» bolyp keledi. Ulys shaǵataısha «halyq, taıpa», mońǵolsha «buqara, memleket, jer aýmaq» degen sóz. Sonda «Ulystyń uly kúni» degen sóz kúlli halyqtyń Uly kúni degen sóz bolyp shyǵatynyn, naýryzdy búkil túrki halyqtary ǵana emes, shyǵys jarty shardaǵy kóptegen halyqtar óziniń jyl kórý merekesi etkenin, jańa dáýir kúntizbesin qoldanýdan burynyǵy uzaq mezgildiń ózi-aq túsindirip beredi.
Ejelgi qazaqtar ulys kúnin qadyr tutyp, onyń yńǵaı, yńǵylyn erekshe baqylap, munan sońǵy keler ýaqyttyń bir jyl ishinde elge ákeler tabysy men zobalańyn mólsherlegen ári olaryna sonshalyq sengen. Bul kúni qar jaýsa «nur jaýdy, jyl jaqsy bolady» dep eseptep, qardyń atyn «Aqshaqar» dep ataǵan. Esepshiler bul qardyń ústinen qumalaq júgirtip kóretin, eger, qumalaq qydyryp ketse «kóktem qyryq kún keshigedi» dep túsinip, barmaq boıy batyp ketse «kóktem erte keledi» dep túıgen. Túnde maldyń qımylyn, tańerteń kúnniń shyǵýyn baqylaǵan ári soǵan sáıkes ártúrly boljamdar jasaǵan. Kúni boıy aýyldyń oıyn balasynan, eńkeıgen kárisine deıin qardan shaldyń beınesin jasap «Aıaz ata», qyzdyń beınesin jasap «qarasha qyz, qarǵash» dep ataıtyn. Jastar arasynda osy qyzdy uzatý yrymy da jasalatyn. Mine osy oıynnyń jalpy aty «qarǵash, aqshaqar» delinetin. Naýryz qarynyń aqsha qar atalýy da sonan.
Bul kúnderi bul ataýdy bizdiń qalamgerlerimizdiń kelse kelmes istetip júrgenin aıtyp jatýdyń bul jerde qajeti bolmas. Halyq ánderinde kezdesetin «qarǵash-aı» dep qaıyrylatyn dástúrli qaıyrmanyń da, osy merekege tike qatysy bar ekenin bul kúnderi biletin adamdardyń da sany azaıǵan.
Sonymen, jańasha 3-i aıdyń 22-shi kúninen 4-i aıdyń 21-i kúnine deıingi aıdy kún kúntizbe esebi boıynsha «hamal» 1-i aı dep ataıdy. Bul bylaısha qaraǵanda, jańasha 3-i aıdyń sońǵy 10 kúninen bastalǵanymen, anyǵynda bul aıdyń ulyǵaýsar kúnderi 4-i aıǵa tán bolyp, toǵys esebine sáıkestirgende, 3 toǵys 4-shi aıǵa (sáýirge) tán bolady. Mine bul jańasha 1-i aıdyń «úshtiń aıy» dep atalýyna negiz bolǵan. Qazaqtaǵy «úshtiń aıynda kún úsh adym uzarady», «úshtiń aıy-kúshtiń aıy, birdiń aıy bir ishek, kókek aıy kókishek» degen turaqty tirkester bul tujyrymdy onan ary rastaıdy.
Al, «aqpan» osy aıdyń 10-y kúninen 15-i kúnine deıingi aralyqta keletin amaldyń aty. Bul aıdyń keıde aqpan aıy dep atalýy da osy amaldyń aı atyna aýys túsýinen bolǵan. Endi qazaq dástúrli esebi boıynsha «naýryz» aıdyń aty emes, ol kókek (mart) aıynyń 20-y kúninen 25-i kúnine deıingi ótetin amaldyń aty. Bul aıdyń da keıde «naýryz» dep atalýy joǵardaǵy dálelmen úndes. Kókek qustyń aty, ol osy mezgilde shaqyra bastaıdy. Bul aıda kún kózi záýza (egizder) shoqjuldyzynan ótip, saratan (shaıan) shoqjuldyzynyń tusyna keledi. Sondyqtan qazaqtar saratan, úndiler záýza juldyzyna sáıkestirip eseptegen. Úndiler bul juldyzdy «maýsyl» dep te ataıdy. Al, osyǵan sáıkes qazaqtar da keıde «maýsyl» deı salady. «Maýsyl-tabanyńnan taýsyl» degen tirkestiń shyǵýy sonan.
Endi mart (mars) aıyna kelsek, úıtkeni latyndar bul aıdy «mars aıy» deıdi. Mars Rım ańyzy boıynsha aspan qudaıynyń jubaıy Kronnyń uly. Oǵan anasy kóktemde ǵajaıyp bir gúlge juǵysyp baryp júkti bolǵan desedi. Ejelgi rımdikter mart aıynda oǵan arnap aza bildirip otyratyn. Bulda bir merekege sebep. Jıyp aıtqanda, «naýryz» bolsyn, «kókek» bolsyn, «záýza» ıá «sáýir», bolsyn, meıli «mart» bolsyn barlyǵy bir ǵana mezgildi bildiredi. Mundaǵy uǵym shatastyǵy tek maǵanalas uǵymnyń óte kóp bolyp ketkendiginde ǵana.
***
Serik Qaýymbaıuly - Qytaı qazaqtarynan shyqqan belgili synshy, aqyn, jazýshy, aýdarmashy, túrkolog. Qytaı jazýshylar odaǵynyń múshesi. Jazýshynyń «Aq saıtan», «Aq perishte» sekildi áńgimeler jınaǵy, «Altyn qońyraý», «Aq qaınar» atty óleń kitaptary jáne «Jáke bı», «Bóribaıdyń uly», «Aq jylan», «Týmys pen jazmysh» sekildi romandary bar. Onyń kóne túrik tilderi men qazirgi qazaq tiliniń máseleleri týraly jazǵan 150-ge jýyq maqalalary jáne «Jyraýlar sózdigi» atty zertteý eńbegi jaryq kórgen. Sondaı-aq, Serik Qaýymbaıuly 200-den astam ádebı syn maqalalar men «Aq jaýyn» atty ádebı syn-zertteý kitabynyń avtory.
