Naýryz qalaı qaıta jandandy: Ótken ǵasyrdyń 80-90 jyldary Kazinform ne jaıynda jazdy
ASTANA. KAZINFORM – Memlekettiliktiń, qazaq tili men dástúrdiń qaıta jandanýy syndy ózekti taqyryptardy Kazinform Táýelsizdiktiń eleń-alań tarıhı kúrdeli kezeńinde de, nyǵaıý jolynda da Naýryz merekesi kúnderi jıi kóterip otyrdy.
Toǵyzqumalaq pen biregeı sýret jaıynda
Halyqtar dostyǵynyń «balqytý qazanynda» keńestik biregeılikti qalyptastyrý qolǵa alynǵan KSRO zamanynda kóptegen ulttyq respýblıkaǵa dástúr men tilden aıyrylý qaýpi tóngen edi. Olardyń qatarynda Qazaqstan da bar. Ortalyq qandaı dástúrdiń keńestik zamanǵa laıyq, al qaısysyn jadtan shyǵarý qajettigin sheship otyrdy. Máselen, qazaqtyń toǵyzqumalaq ulttyq oıynyna bılik qoldaý bildirdi. Kazinform agenttiginiń muraǵatynan biregeı sýret tabyldy. Onda toǵyzqumalaqtan ІІІ respýblıkalyq chempıonattyń jeńimpazy taspalanǵan. Jeńimpaz Jambyl oblysyna qarasty Kókózek aýyl sharýashylyǵy arteliniń jumysshysy S.Saýryqov ekeni jazylǵan. Aıta keterligi, ol zamanda elimizde Naýryz merekesi toılanbaǵan. Degenmen, toǵyzqumalaq saıysy kóktemgi kún men tún teńesetin ýaqytta ótkizilip kelgen. Ony sýrettiń túsirilgen ýaqyty 1950 jyldyń 18 naýryzy dep belgilengeninen baıqaýǵa bolady.
Bılik osyndaı qarapaıym jolmen-aq kóneden kele jatqan meıramdy nazardan tys qaldyryp, basqa da is-sharalar ótkizýge belsene kirisken sııaqty. Óıtkeni, endi birde senbilik uıymdastyrsa, endi birde jazýshylar sletin ótkizetin.
Tek 80 jyldardyń sońynda ǵana naýryz meıramyn halyq jappaı toılaı bastady.
Ózgerister ýaqyty
Muraǵat materıaldaryn zerdeleý ýaqyt tynysy men ózgerister áserin sezinýge múmkindik beredi. Bul oraıda agenttik ázirlegen Qazaq KSR ǴA akademıgi Salyq Zımanovtyń 1989 jyldyń 23 naýryzynda «Kazahstanskaıa pravda» gazetinde jaryq kórgen «Qaıta qurý jáne til teńdigi» maqalasy erekshe nazar aýdartarlyq.
- Ult ómirindegi tildiń mán-mańyzyn dáleldeýdiń esh qajeti joq. Ol búkil ón-boıymen onyń materıaldyq jáne rýhanı mádenıetimen astasyp jatyr. Munyń ústine til – joıylmaıtyn qundylyq jáne ulttyń bolmysy, onyk ındeksi ári aıryqsha ereksheligi, - dep jazdy Salyq Zımanov.
Ol til salasynda qordalanyp qalǵan máseleler men tyǵyryqqa tirelgen tustary óte kúrdeli bolyp otyrǵanyna basa nazar aýdartty.
- Keıbir derekterge súıensek, qazirgi qazaqtardyń 40 paıyzǵa jýyǵy ana tilin múlde bilmeıtini nemese nashar biletindigi jaǵdaıdyń qanshalyqty aýyr ekenin ańǵartady. Al Almatyda jergilikti ult ókilderi jasóspirimderiniń 90 paıyzy óz tilinde sóılemeıdi. Bul respýblıkanyń basqa qalalaryna da tán, - dep kúıinedi Salyq Zımanov.
Akademık qazaq tiliniń bedeliniń túsýin toqtatyp qana qoımaı, ony kóterýge bola ma degen saýal tastaıdy jáne bul máseleni sheshýge qatysty óz kózqarasyn bildiredi. Osy maqsatta ol ońtaıly jáne absolıýtti qajetti uıymdastyrýshylyq, zańnamalyq jáne moraldyq-ıdeologııalyq sharalardy ázirleýdi jáne júzege asyrýdy usynady.
- Onyń biri – qazaq tiline memlekettilik mártebe berý jáne ony respýblıka Konstıtýtsııasynda zańnamalyq túrde bekitý, – dedi S.Zımanov.
Onyń aıtýynsha, birde-bir memlekettik qurylym resmı tilsiz bola almaıdy. «Al Qazaq KSR egemendi memleket (KSRO Konstıtýtsııasynyń 76-baby).
Akademık talqylanyp otyrǵan máselege qatysty álemdik tájirıbege taldaý jasady. Ol keıbir jaǵdaılarda tildiń konstıtýtsııalyq dárejege kóteriletinin, sóıtip, sol nemese basqa sebeptermen oǵan zań kúshi men mindettilik beriletinin atap ótti. Endi birinde ol zańdy túrde rásimdeý kezeńinen ótpeıdi, óıtkeni munyń qajeti joq, memlekettik tildiń qyzmeti aksıomatıkalyq sıpatqa ıe. Aıtalyq, AQSh pen Ulybrıtanııanyń konstıtýtsııalarynda memlekettik tilge tikeleı siltemeler joq. Biraq is júzinde memlekettik til - aǵylshyn tili. (Tek 2025 jyly 2 naýryzda AQSh prezıdenti Donald Tramp el tarıhynda alǵash ret aǵylshyn tilin resmı til dep taný týraly jarlyqqa qol qoıdy).
S.Zımanov qazan kezeńinen keıin birqatar odaqtyq jáne avtonomııalyq respýblıkalarda óz taǵdyryn basqarǵan ulttardyń tilderi memlekettik til bolyp tanylǵanyn atap ótti. Mysaly, Bashqurt AKSR óz tiline bul mártebeni 1922 jyly, Qazaq KSR 1923 jyly jarııalady.
- Bul zamanynda oń ról atqardy. Biraq 1930 jyldardyń ortasynan bastap buryn qabyldanǵan zańnamalyq aktiler, ókinishke oraı, umyt qaldy. Osy jaıt respýblıkalardaǵy, onyń ishinde Qazaqstandaǵy tildik ahýalǵa keri áserin tıgizdi, - dep jazdy akademık.
Zańnamalyq sheshim
Aıta keterligi, qazaqstandyq aýdarmashy, prozaık jáne pýblıtsıst Gerold Belger, Dmıtrıı Snegın, Aleksandr Garkovets jáne basqa da kóptegen túrli ult jazýshylary men ǵalymdary joǵary adamgershilik ustanymmen qazaq tilin jaqtap shyqty.
Bul másele jan-jaqty ári búkilhalyqtyq talqylaýdan keıin oń sheshimin tapqanyn aıtý kerek. 1989 jyly 22 qyrkúıekte «Qazaq KSR-degi til týraly» Zań qabyldandy. Ol Qazaqstannyń memlekettik tili qazaq tili ekenin anyqtap berdi. Orys tili – ultaralyq qatynas tili.
1990 jyly 1 shildede Qazaq KSR-de qazaq tilin jáne basqa tilderdi damytýdyń memlekettik baǵdarlamasy jarııalandy.
Al 1990 jyly 25 qazanda Qazaq KSR-niń Memlekettik egemendigi týraly tarıhı deklaratsııa qabyldanyp, ony daıyndaýǵa Zınaıda Fedotova, Sultan Sartaev, Ǵaırat Saparǵalıev, Vladımır Kım Nıkolaı Akýev syndy basqa da ázirleýshilermen qatar qazaq zań ǵylymynyń kórnekti qaıratkeri S.Zımanov ta qatysty.
Deklaratsııa eldiń aýmaqtyq tutastyǵy qaǵıdasny bekitip, onyń myzǵymastyǵyn jarııalady.
Qujatty qabyldaý qorytyndysy boıynsha sóz sóılegen S.Zımanov qazaq halqynyń ózin-ózi bıleýiniń jáne onyń memlekettiliginiń mańyzdylyǵyna toqtaldy: «Jalpyadamzattyq qundylyqtardy meńgerý turǵysynda respýblıkanyń qazaq ultynyń taǵdyry úshin jaýapkershiligin seziný mindeti, basqa elderdiń arasynda onyń erekshe mádenıeti men tilin jańǵyrtý men damytýǵa memlekettik qamqorlyq kórsetý qajettiligi erekshe oryn alady».
Tamyryna qaıta qan júgirgen meıram
Aqparat agenttigi jazbalary basylǵan gazet tigindilerin paraqtaı otyryp, Naýryz meıramy týraly orys tilinde alǵash ret 1989 jyly aqparat jarııalanǵanyn baıqaýǵa bolady.
23 naýryzda almatylyq telearnada «Naýryzdyń jańǵyrýy» baǵdarlamasy kórsetildi.
Taldyqorǵandyq jýrnalıster alpys jyldan keıin dástúrli Naýryz meıramy qaıta oralǵanyn aıtady. Naýryz eshbir kúntizbede qyzyl kún bolyp belgilenbegenimen, urpaq jadynda ómir súrdi. Endi mine halyqqa qaıta oraldy.
- Umytylyp bara jatyp qaıta oralǵan Naýryz halyqaralyq merekege aınaldy, - delingen aqparatta.
- Dala syıy - qyzǵaldaq Naýryzdyń sımvolyna aınaldy. Budan bylaı bul gúldiń beınesi jyl saıyn merekeniń bastalýyn bildiredi, - dep jazdy «ıÝjnyı Kazahstan» gazetiniń qyzmetkeri J.Tarasenko.
1990 jyly Naýryz keńinen atalyp ótti. Aqparat agenttiktiń qatysýymen daıyndalǵan «Kóktem merekesi – jańarý merekesi» atty maqalada: «Shyǵysta kún men túnniń teńeletin kúni toılanatyn kóne «Naýryz» meıramy ekinshi ómirge ıe boldy» delingen. Jarııalanymda 22 naýryzda Almatyda «bir aıǵa jýyq ýaqyt boıy – 15 sáýirge deıin Qazaqstannyń barlyq qalasynda, aýyldary men eldi mekenderinde toılanatyn merekeniń ózindik bastaýy boldy» dep jazylǵan.
Agenttik 1995 jyly Almatydaǵy merekelik is-sharalar týraly habarlady. Onda «Týǵan qalamyzdy jasyl jelekke bóleıik» uranymen ulaǵatty aptalyq ótti. Onyń barysynda kóptegen aǵash otyrǵyzylyp, kósheler tazartylyp, bezendirildi», delingen.
21 naýryzda almatylyqtar men elorda qonaqtary Respýblıka saraıyndaǵy «Naýryznama-95» merekelik keshine keldi.
1998 jyly «Respýblıka Naýryz meıramynyń bastalýyn keńinen atap ótti» degen taqyryppen nazar aýdararlyq maqala jaryq kórdi.
- Bıyl Aqmola jańa astana retinde uly jáne ejelgi, biraq máńgi jas Naýryz merekesin alǵash ret toılady, - delingen habarlamada.
Bir jyldan keıin agenttik AQSh prezıdentiniń Qazaqstan halqyn merekemen quttyqtaǵan sózin jarııa etti. Bıll Klınton Naýryzdy toılaý adam rýhyn shabyttandyratynyn atap ótti.
- Bul qaıta týý men jańarý merekesi... Merekemen baılanysty optımızm ekonomıkalyq jáne demokratııalyq reformalarǵa tyń kúsh-qýat ákelsin, - dep atap ótti Aq úı basshysy.
Aqparat agenttiginiń muraǵat jazbalaryn, maqalalar men fotosýretterdi zerdeleý Naýryz meıramyna degen kózqarastyń qalaı ózgergenin jáne memlekettigimizdiń jańǵyrýy qandaı yqpal etkenin kórsetedi. Bul ýaqytty qazaq tili men mádenıetiniń jańǵyrýy dep ataýǵa bolady.
Buǵan deıin agenttik taspalaǵan qazaq óneri men mádenıetiniń shoq juldyzdaryna aınalǵan arýlardyń sýretterin 8 naýryz – Halyqaralyq áıelder kúni merekesine oraı jarııalaǵan edik.